Zur Wittenberger Stadt- und Universitäts-Geschichte in der Reformationszeit : Briefe aus Wittenberg an M. Stephan Roth in Zwickau

Zu

Wittenberger
Stadt- und

Universitäts-.

in der ...

Georg Buchwald

c

C

$

1

|

Harvard College
Library

FROM THE BEQUEST OF

Lucy Osgood

OF MEDFORD, MASSACHUSETTS

$

Ii

ff// </

/

Sur Diöenberjer

.SloM- unü llnii»i|ititi-<Str4ü|tt

in 6cr

f riefe uns pfflenberg mi M. §trp^nn ^otlf in groirfittu

ljerau«gegcbeu

Lic. Dr. Qteorj} Budjtoal&,

(. Diafonus an St. mattljäi in ieipjig.

x*ipiia,

»erlag ton Q&eurfl »tflftnfr.

1893.

Digitized by Google

JUL 26 189^

£/BKA»< v .

Digitized by Google

Dem

alt det? Mia&i Stoicftott

in QanWavfott tm6 AQwvßitfitttg

getuiömet.

V

[|||>3 beftanb nrfpriiiig(id) bic ?lbfid)t r bcn gefamten (Skfjaty Don
Briefen an M. «Stefan Siotf) 1 ) 511 ucröffc«ttid)cn. $>ic Äuf^
finbung öon ctttxi 3000 nod) unfatatogifierten ©riefen *) an benfelbcn
511 ben 800 im ftataloge bereit* uer^eidmeten berf)inberte bic rtn$*
fü()rnng bcS früheren ^?tane$. 3» bem ^officnbcn tuirb ein Heiner
leil ber £inmmtitng, bie midjtigften ber an fflotl) aitS Wittenberg*)
geridjteteu ©riefe, au^iig^iueife mitgeteilt. 3ü« ein ©eitrag jur
Wittenberge!" Stabt* unb lluii>erfitot$gefd)id)tc tuäfjrcnb ber $c\t ber
9ieformation bilben fic ein ftiifamtneitgcQongcS Oktn^c.

©riefe an 9iotf> finb bereits Diclfad) mitgeteilt morben. (£ö
finben fid) foldjc abgebrndt in fofgenben ^ubtifationen:

1. Acta litteraria ex Matmscriptis eruta atque collccta cura B. Q.
Struvii fasc. VI. Jenae 1709. ©. 2 f. 8011 ©eorg Iljormaun. 1535.

2. Schumacher, H. A., Hintoria vitac Ad. Stberi. Qrimmae (1719),
tjatte chic große fcnjobj »riefe doh ttbam ©iber an ©tcpljan 9ioi&. au« bet
fltoidauer »ibliotfje! toorliegcn, bie leibet niety «lieber baljin jurüdgefetjrt finb.
(£t füljrt folgenbe »riefe an:

©. 21: ftreiberg 1538. — ©. 22: Wittenberg 1J. ©ej>t. 1541. — ©. 31:
(5bba. 1536. — ©. 43: ftreiberg 8. d. — ©. 44 f.: ©Ittenberg 24. ©e^L 1540. —
©. 46: b. 1. e. d. — @. 48: greiberg 1540. — ©. 49 f.: ftrelbcrg 1545. —

') Uber iljn »gl. SRülIer, M. ©tepb/m fflotb, in ben Beiträgen für fäd)f.
Äircbengeftf)id)tc. 1. 4>cft. 1882. ©. 43—98.

•) Die Jfatalogifierung ift eben ju (Jnbc geführt. Der ©tf)afr enthält 3018
»riefe tum 571 berfdjiebenen ©rfjreibcrn.

*) Daju einige an* $cna (jnr fleit ber Verlegung ber Unitxrfität öon
Wittenberg bab» gerichtete.

Digitized by Google

VI

34ottooi't.

©. 55: (Ebba. 16. 3uli 1544. — ©. 77: Gbonnifr ipeie Bacchanalibus 1541. —
©. 78: gtelbetg 1542. — ©. 80 f.: Gbetnnife 11. »ob. 1540. — ®. 122: »Uten*
berg 25. 3unl 1540; s. 1. 12. gebtuar 1539; greiberg 31. «tat 1538. - 6. 123:
gretberg 1543. — @. 125: greiberg 1542; ebba. 1539. - ©. 126: greiberg 1538;
ebba. 4. «prit 1544. — 6. 136: (Ebba. 21. 2Rat 1544. — @. 149: Gbba. 16. 3uli
1545; ebbo. 1538. — ©. 151: Cbbo. 1538; ebbo. 27. Wal 1542. — ©. 152: 8. 1.
1541. — @. 263: greiberg 1538; ebba. 8. 3unl 1538. — ©. 264: «Mtenbctg
1540; ebba. 1536; (Ibemnlfr 6. San. 1546 (»rief unb ©ratulation«gebi$t ju
9tot&8 Reiter Bermäblung). — ®. 269: Gbemnifr 26. Dftober 1545. — ©. 283:
greiberg 1538. - ©. 284: greiberg 21. SRal 1541.

3. «Belage WuÄgabe ber ©erle SutbeiS. 93b. XXI.

@p. 1374: Qkorg ©palatin. Dftern 1529.
„ 1447: ©eoig Xbormann. ©ittenberg. 23. 3«ni 1536.

4. gortgefebte ©aminlung bon alten unb neuen tbeologifcbeit
©aä)en:

1727.

©. 10: SWicol. fytudmann. 2. San. 1526.

„ 171: «nbrea« grant. 27. ©ept. 1517.

» 349: „ „ 13. Sept. 1518.

„ 350: 92icol. $au«mann. 5. gebr. 1527.

„ 882: «Bolfg. 3celjner. 26. 3uli 1523.

172».

©. 225: ffbriftapb SBalbuff. 22. 9*oo. 1538.

im

©. 175: «Bolfg. 3ceyner. 22. gebr. 1525.

,177: „ „ s. d. 1529.

„ 538: ebriftopb »albufi. 30. 3«ni 1538.
1785.

©. 795 : 3ofi.. JBugenbagen. 6. 9)lal 1528.
1786.

©. 501: Hnbrea* SHeuber. 25. SRal 1527.

„ 502: ©eorg Wbaio. 10. gebt. 1528.

1787.

©. 129: 3ac. $enicu3. 6. 3au. 1530.

w 256: «»it. SRufa. 25. Wätj 1536.

1768.

©. 165: «bam ©Iber. 16. 3uli 1543.

5. («Bellet), «IteS au* alten Sellen ber ©efd&id&te. ßrfter
Jöanb. (Sbemnib 1762.

©. 165: Wie. fcauSmaun (8ioi(fau). 21. Wal 1524.
» 166; „ „ „ 8. Wuguft 1525.

VII

3roeitei iflanb. &bemnife 1766.
©. 50: Wie. £xm«mann (gtolcfau).

H 198: „ „

„ 200: m

, 476: fkter $red)fel

„ 495: Gafpat Gtuclger (Seidig).

„ 498: m m m

„ 645: TOortin Sutb« («Ittenberg).

„ 647: 3&b- ©ugenb>gen (»Ittenberg).

„ 779: 3»b. 6blblu» «granu«.

» 780: „ „ M

„ 785: ©alentin Hertel.

„ 790: 3ofrmn Walter.

. 791: „

„ . : Sodann Slcuntann.

17. 3uli 1623.

27. 3unl 1526.

31. Dezember 1526.

a «brll 1517.
b. d.

28. Dftober b. a.
12. «brll 1528.

6. Wal 1528.
s. 1. e. d.

n

s. !. 25. Woberaber 8. a.
s. ). e. d.

993:

(Gbemnifc). 28. 5)«jembtt 1535.

6. «oft. W. «3a« bat bie fieibjlger Zboma«fa)ute für bie
SRef ormation getban? £etb 8 ig 1817.

6. 45 f.
. 46
„ 46 f.

* 47

* 47 f.

Oeorg 9?b>u. »Ittenberg. 10. gebr. 1528.*)

n * » ^. 3^11. „

fr M 30. JOlt. gf

30. Wob. 1531.
4. Sfol 1538.

«

7. $Ubebranb, X. SB.,ffrd}lb für $arod)ia(gefdjidjte ber einzelnen
Aireben unb Spulen be« bentfdjen ©aterlanbe*. 1. ©anb. 2. $eft.
3widau 1834.

©. 20 f.: ©regor SRu(id). »Ittenberg. 3. 3unl 1531.

„ 38 : 6ebalb SRÜnfterer. „ 25. TOoi 1536.

8 Cor du* Refortnatorum eA Bretschneider Vol III
6. 12—14: «ntonlu* Wufa. 3eno. 16. 3anuor 1536.

9. $e ©ette»©elbemann, Sutber* ©riefe.

IV. 6. 226 f.: Sutbw. 8. 1. 4. 9R«rj 1531.

VI. » 93 an. 6. 302 f.): „ „ 12. «brll 1528.

10. ©djtnlbt, D. Hlcolau* ^auttnann, ber ftrcunb fiutb>r8.
Seidig 1860.

6. 88: Wleol. $au8mann. 8»**»«. 10. 1523.«)
„ „ : „ „ 23. Huguft 1525.»)

•) ^ 96. 1780. 6. 603.

*) Biel: quando Christus — juves, sed Martino.

») 8iel: Nefloio quomodo - hactenun tantum verbis - Quod

Digitized by Google

SülJÜOl't.

6.89: »icot. fruftmann. ^widau. 12. 9)lai 152?.')
90: . „ 14. „ 1527.«)

11. ftawerau, Qa\pav Nüttel. (Sin ttcben«bUb au3 8utf)er«
Srennbcsrieife. $aUe 1882.»)

6.87: $erm. TOüljlpfptt (Ceipjifl). 12. 3uni 1523.

It •

Q. ©Uttel (a. 1.).

15. 3uli „

II

88: $>un!.

aRüfjlpfoit (tfiuitfau).

17. „ w

II

Süoffg. 3euuer «

26. „ „*)

II

91:

6. ©üttcl ((Siäleben).

12. „ 1527.

II

■

«

25. „

II

92:

«

6. Oft. „

II

93:

»

19. «ug. 1528.

II

94:

M

7. 6ept. „

II

•

n

7, 9iou. „

II

95;

»

u

1 9. ^

II

96:

M

w

24. „

II

» •

It

w

5. 3an. 1529.

II

97:

Ii

•

1. Suli „

II

98:

«

1»

24. „ „

II

99:

W

ff

1. Ott.

12. itülbe, $1)., Analeda Lutherana. IMottja 1883.»)

6. Ü4: fcenn. SHüljlpfovt (s. 1.) 4. 3uni 1525»)

„155: Urban Salbuin (SBiüenbctfl). 18. CK. 1530.

„ 227: ©altfj. Qoimav „ 17. 3uni 1536.«)

'„ 212: 5)orotbeo Äcrfien „ 3. 2*j. „

„ 30fl: 2ib. 3Rei)bebuiflt „ 21. 3uli 1537.»)

„ 321: 3ob. Sonon „ 19. Sunt 1538.")

„ 397: (ifcoig ©palotin (s. 1.). 2. 3»ärj 1544.

') ßle»: mangfelbige — wollen am berfeiug — JJreiberg ^et* — muft — «eben.
*) flies: fleibfeig Witt« ben bndjfürtr — fen — •eben.
») 8- X. nui «uijüfle öon Briefen an fflotb,.
«) - 5€. 1727. ©. 882-684.

») Sttir geben im folgenben bic ioid)tigflen ju »erbeffernben Orebjer in ftolbe«
Zeiten an: 6. ft4 3. 7 u. u.: bc» st. bo — wenigen sl. wenig«. — ©. 65 3. 11 ». o.: rittet st.
ruten (?) — 12: bat st. bot — 22: erbulbet st>. gebulbet. — 3. «6 3- 11 ü. o.: bem st. bet —
. 3. 6 tt. u.:.fd)reibca st. fdjrelfycn. — ©. 67 S. 6 u. 0.: toect st. loerct — 11 : anbers st. anbern —
11 0. «.: funff tuodjcr st. fünft luorljer (sie) — 0: faft nodj Ijclffcn — 8: morbet st. Iporbert. —
6. 68 fi. i ». 0.: laft st. (afj — 11: Timm st. tljan.

") jjalfdje» Datum: (15. Ouni) bei ftolbc. Der »rief ift B. 40 — bie »ej. C giebt e»
in bet Zw. K. gar nidjt — bejeidjuet.

') D. 133 st. D. 123.

") 6. 321 3- 3 b. u.: pussimo est ubunuB — 3> 2 ift aiuifdjen floruit unb priuütiin
Jtomnia ju fefcen, bat Jcomma aiuifdften anno* unb Homorum 4U tilgen. — ©. 822 3. 6 ü. 0. :
inoiderunt ft. iuoidorat — S- 9: fuorat ft. fuorit — 3. 14: dutraxorat ft. distruxerat. —
€■ 328 3- 2 t». 0.: dopicturua ft- doscripturus.

i<ovtoon. IX

©. 398: ®<rorg ©palatin (». I.) 6. TOfirj 1544.')

n 399 : „ „ „ J9. „ w •)

13. %alobi, ©. {>., $er aJciiicratog öeorglu« Wgricola. D. o. u. 3-
©. 69: Gkorg Sigricofa (Gtjemnilt). 14. 3an. 8. n.

14. Sogt, D., ©ugeH^ogen« 5Briefiwed)fel Stettin 1388.

©. 74 f.: SBugenljagen (®ittent>.) 6. «Kol 1528.«)
„ 89 •: „ „ 5. 5>ejember 1529.*)

15. WeueS 9lrd)itt föt ©Sdjf. ®efd)idjte.

III. ©. 331: $erjogin Urfnla x>. SRünfterberg. 9. San. 1529.
„ 33.': „ „ . „ 19. 3uni 1530.
„ „ : 2)orotl)en JanlKigin. ? 1530.

V. S. 328: Valentin Giner. 6. &ebr. 1524.

„ „ : „ „ 9. Clt. 1524.

„ 329: „ „ 30. 97op. 1524.

„ 330: „ „ 11. 1524.

,, 333: ff ft 8. Januar 1525.

„ „ : „ „ «. Wal 1525.

16. «rd)ir» für ©efd)t<f>te be8 beutfrf)cit 93ud}ljanbel«. 8b. XVI.
1893. ©. 1—242: Stablfdjreiber M. Stephan SRotlj in 8 ,l >icfait In feiner
11tterarifcMii<rj$flnblerlfikn »ebeutung für bie 9?eformation«aeit. (3m folgenben
angeführt: «udjwalb, Wollj.)

$ier finb 821 «riefe an tRotf) au8jug«weife mitgeteilt.

17. Mitteilungen ber g e fct>i cf| t unb altertumSf orfdjenben
fellfdjaft bt« Dfterlanbe«. 10. 93anb. 1893. @. 297—346: «Itenburger
©riefe au« ber Slefortnationejeit (1532-1545).

$tcr finb 112 »riefe au SHottj autytgtioeife mitgeteilt.

') 6. 399 8. 3 0. 0.: qunrum cxemplar Bt, quae exomplR - g. 4: pollfceris Bt.
polliceri.

') ©. 399 8- 2 to. u.: scriptorum fl. scripta (slcf. — 6. 400: 8»H$en 8- 3 unb 4:
1544 — 8- JO: 8»«irfien Cajetani unb ad ift tiniufdjitbtn : Responsionem ex Lintsio —
8. 16: Rorariua ft. Roreriua — 8- 19 : Rot f>- Ro.

J ) 8« bitbtffern : 6. 73 8. 2 ». u.: contemnit — 8-1: scripseris. — 6. 74 Q. 8 1». o.:
isthinc — 8-7: video — 8- 10: 8ed cur non — 8- II: Christo In aeternum. Salutat.

•) 8" «»«Seffern: 6. 89 Q. 8 t». o.: nntoa, so itaque — 8- U: effundere ionoxium
sanguinem aequo minima causa ipsi Turcicae — 8-20= mundi i. e. impiorum —
8- 26: nostrum ft. meum - & 1 »• u.: suis ft. fllfis.

X

Süonuovt.

Der 3mitfoucr öibüotliefdüerttxiltimg jage id) für bad freunb*
Udje Chttgegeufommeu, baS fic mir aurf) bei biefer Arbeit jebev^eit
gewährte, fotoie inäbefonberc §errn Pfarrer D. (5 über 3 in Dbcrrab
für mandjerlei gütige Untcrftüfoimg oud) an biefer ©teile aufrichtigen

ß«Wfl, Änfang Oft ober 1893.

$cf Herausgeber.

Digitized

21. Soituar 1521.

1. Pflttljias ^Jljilippi. ')

Bitte um fRüctfenbung einet Stott) geliehenen 9tadjfdjrift bon Welandjtljone

SRatttjaulborteiung.

— — Non possum*) mirarj quid in causa sit quod
annotationes Melanchth onis in Matthaeum») non redeant
ad dominum, quum multi passim istinc ad nos eant, qui-
bus tuto id scholiorum commendare possis qui et perfer-
rent ad nos.

') g-örftemann , Alb. 87: Matthins philippi Kirchbergon. numberg<>ii.
dioc. 9 decemb. (1519). ÄöftHn, öocc. u. $ing. 1518—1537. 6. 11 unter btu
am 11. SXfirj 1521 ju ©acealouren promovierten: Mathias Philippi Kirch-
bergensis gratis.

•) (Jlnjufügcn: non ober satia.

*) «gl. C. R. XIV. 529. — Woty Hbfdjrift biefer ,In evangolium Matthaei
scholia' fRe(andjtb>n« (au« b. <J. 1520) bepnbet fid) Zwicc. Cod. XL. 9?ot&*
®amme(bänbe (in Zw.) enthalten ou&erbem folgenbc Molanchtboniana:

1. «jegetlfdje«: Explicatio capitis 81. Hieremiae — Explic. qaarti
et quinti capitis Michaeae (XXXV11) — In prov. Salom. — In Genesim
(XXXVIII) — Perbrevis in evangelium Christi sacrasque literas prae-
fatio — Quaedam in epistolam Pauli ad Romanos addita — Praofatio
in priorem ad Corinthios — Praefatio in posteriorem ad Corinthios (XL)
— In enarr. Johannis (XXXVII) — Locus in 6. caput ad Hebre. de
peccato in spiritum sanctum (XXXIV).

2. 3>ogmatifd)ee > : Capita sacrosanctae fidei (XL) — Circularia
themata per Phi : Me : Wittenberge« egregio dofonsa 3. Non. Aug. 1520
(XXXVII) — Disputatio de sontentia: Justo non est lox posita (XXXVI).

3. Serfd)iebene«: De vocatione (XXXIV) — Concio de Angelis
habita Jhene, in die Michaelis (XXXVI) — In promotione ut vocant
Doctoris cuiuedam pueri per Phi : Melan : Substitut! oratiuncula — Ju-
dicium de Martino et Eraamo — In Luscinium (Epigramm auf Ottmar
9?ad)rigoir| (XXXVII) — Ex Philippo in disputatione conscripta (XXXVIII)

C u * » o l b , 8- OittcnBerg. 6tabt« unb Unto.-«f | 1

3Kattb>3 «Bbilippi.

26. &ebtuar 1521.

2. pattyias W*W- (B- HO.)

©eäefctet, bog ec bie StelancbtBon'tBoTfefung guvücterljaUcn Ijat. SBon

ßutber* «rbeiten.

Litei'as tuas iucundissime accepi nee non libellus rediit,
quod me noua quadam voluptate recreauit. Eram siqui-
dem mire turbatus, ac ad furorem fere percitus, vt in Iltens
quas nudiusquartus ad tuam human itatem scripseram ab-
unde disces. Quas perinde legas atque ex amicissimo
animo profectas, Tametsi durum nescio quid sonent, ob
eum qui creberrima expostulatione me vsque adeo sollici-
tabat, vt in fugam con versus viso eo in vna via secede-
bam in alteram, et hoc importunitas eius effoecit. Quo
factum est vt diris caput meum deuoui execrationibus, si
posthac cuiquam quod meum non esset commodarem. Sed
nunc eo sum pacatior, quo libellus rediit foelicius, vt eum
possim quem fugi in gratiam reducere. Sin autem libellus
ij>se mens fuisset, facile reliquissem snb tuo auspicio Cy-
gneae habitare, donec vel ipse olim reeepissem. Te autem
non latet quomodo aliena, si sunt in quodam discrimiue,

plus turbent, Quanquam tutissime seruentur. Scri-

psissem ad te noua, Sed non dubito ea omnia quae sunt,
tabellarium tibi explicaturum. Hoc vnum te latere volo
aliquot opuscula luteriana esse sub ineude 1 ) sane oppor-

— In imaginem Christophori — Apologus prosa oratione de imaginu
Christophori — »etbentfdjte»' öebenfen uon ber äRonbfinftevni« Wuguft 1533
(XXXVI) — In 1. II. de Oratore Cic. — In Cic. or. pro Müone — lnstitu*
tiones rhetoricae — In or. Aesch. contra Ctesiph. — Pro Sextio Roscio
Amerino oratio Cic. — 8ec. Olynth. Demoath. — Tert. Ol. Dem. (H. IV).

«u&erbem befinben fid) in Zw. nod) eine grofce faty Wadjfdjriften 9Reland>*
tb>nfd)et $or(efungen in Wbfdjrift Don Stnbieaä $oarf). Sgl. 3 e **ft^ v - für Hvdji.
©iffenfdj. u. fird)l. fieben. 1883. 6. 658 ff. »rieger« frUfäx. für fiirdjengefd).
XII. 6. 619.

') fiuttyer mar doc allem befd)äftigt mit ben Enarrationes Epistolaruin
et Evangeliormn, quas poatillas vocant, mit bev ©d)rift „Qfrunb önnb üvfod)
aUer «rtirfei" ufro. (»gl. Gnbtti, finlfcrS JBriefio. III. 89. 94).

wenig ;«oicr.

tuna pro aemulis Christianae veritatis arcendis. Luterus
profecto iß est qui duos Typographos vtrumque bhüs praelis,
aedendis libellis satiare possit Putasne humanarum virium
esse vnum hominem quattuor incudibus sufficere? Hoc
efficit Luterus. 1 )

20. Huguft 1527.

&*) <8m$ $örtr. 8 ) (II. 192.)
«on ber ^eft in Wittenberg.

Miror vehementer quod scribis pestein nobiscum

grassarj, vnde tarn cito ista fania vana et emeutita ad vos
peruenit? Verum est quidem, quod quidam ea correpti
perierunt, verum vix 7 vel 8, nunc vero in X diebus ne
vnum quidem deprehendimus ea infectum, et tarnen adeo
potentes fuerunt mendacium linguae venenatae, qui hanc
famam sparserunt in omnes regioncs finitimas de pestis
saeuitia nobiscum, vt heri discesserit princeps Junior
iussu serio consiliariorum , nam illj perauasi falso rumore
non patiebantur eum diutius apud nos agere 4 )

') »gl. o. q. D. S. 398 (9. ftebr. 1521): cum tri* prela Bolus

occupare cogar.

") Der erfle an SHoU) uad) 3 toi (tau gerichtete »rief. »gl. be »ette,
8. »r. III. 195.

*) ftörflemanti, Alb. ©. 115: Georgius Rorer deckendorff Mgr. Dioc.
Ratispanen. (11. «pril 1522.) (Seit 1525 3>iafonu« in »Ittenberg. »gl.
(Jrbmann, ©iograpbie fämtliefjer »aftoien unb »rebiger an ber ©tobt» unb »farr«
Hrdje ju Wittenberg. »Ittenberg 1801. ©. 10. be ». ©eib. VI. 446. »öftlin, Martin
Sutber II. 706. — 2utbn8 »Treben ed. &6rftemann*»inbfeil IV. ©. XVI. —
ffiietfdpl, fiuüjer unb bie Drblnation. »ittenb. 1888. ©. 27 f. 55. — »ud>*
roalb, 9lnbr. »oncb* b«nbfd)r. ©ammlung uugebrurfter »rebigten fiutbjr« 1.
5. XXII.

*) »gl. be 98. III. 191 f.

1*

Digitized by Google

©eovg Wörer.

31. Huguft 1527.

4. 0mg $örer. (II. 181.)
Suttjer* (Ertranhtng. Zobeif&Oe.

Nosti quam periculosa aegritudine initio superioris

Julij Lutherus venerandus pater noster laborarit, 1 ) eadem

dermo correptus est , melius habet iam per dej grn-

tiam, Tu pijs hominibus isthic indica quibus et quantis
adflictionibus impetatur, vt orent pro ipso. Brunonis 1 )
vxor grauissime decumbit, quid cum ea futurum sit, deus
nouit. Franciscus ille Grunenbergij 8 ) adfinis sepultus
est 28. Augustj.

15. September 1527.

5. ©eerg pm. (II. 196.)

Sefudj bei fluttet. Äuffotberung jur Sfflrbitte für »Ittenberg.

XIIII. Septemb. oblatae sunt mihi vesperi 6 literae

tuae proximae, ad quas libenter illo vesperj tibj respon-
dissem, sed non dabatur facultas, nam eundum mihi erat
ad Doctorem Martin um quem consulere voluj in casu
quodam, a quo non licuit redire domum vsque ad 9. Mane
sequentis dominicae praedicandum mihj erat, post concio-
nem audiendj qui ad communionem accessuri. Salu-
tabis episcopum 4 ) oppidj vestrj, Item D. Stephanum, 6 )
vxorem et matrem vxoris, Admonebisque vt orent pro
nobis quo dominus auferat a nobis pestem propter nomen
suum, ne verbum suum audiat male inter gentes, praeser-
tim vt orent pro D. Martino, ne ante tempus illum do-
minus nobis auferat.

») Sgl. ftawerau, Sriefwectfel be* 3uft. 3ona«. I. 104 ff. II. 34«.
9 ) Sgl. be ». III. 226. VI. 324.

*) 3)en lob einer Xodjtei 3°!P"u<3 Gkuueitbeigä melbet ttutber am
19. «ugufr. be SB. III. 192.
*) Wifolouä $au8mann.

») »Üb; fiitleratur über i6jt bei Gilbet«, Vf. Sr. III. 8« f.

Digitized by Google

Urban 93nlbuttn.

15. ©eptember 1527.

6. |(rtfltt Halbu^. 1 ) (E. 66.)

$on ber Sieft. Cuttert $rebigt übet bn« Bertolten gegenüber ber S3eft.
fteuerftbrunft in fB. Ctne fieipftiger $rebigt gegen bie SBittenberger.

„^on Wcioen gelten toenffe id) nidjtS fonberlidjS *ii frfjreljben
bau too eud) roou* mittle oon pcfttlen^cn ^tt fjeren )vi)U id) gar
toetonig bo uon uormelben. $er Xenffeü ber btirct) OorfjengitiS ©ottiS
bief ftc plage angerid)t lett nidjt abc tag nod) nadjt fetjn fpieU tute
(5r uorljat $u bofbrengen, Onb too Gr nid)t gifft Inn Mafien fan,
bo jaget (Sir forest bttb attber ongfügf metjr f)in, Uititb too Gr bicfßc
francfeüt in etjn fjaufft bringt tot)U er imanfjgetricben fetjn, onb be*
l)clt alfeo fet)tt regintent tote lange teilte ®ot btd narijgibt, ftlfco ba$
nDct)inat§ ftetigS et)n tag, aufttoenbig onnb itt ber ©tabt II III IUI
V <5ed)fe andj etlief| malfj VII letzen getoefen fetjnt, 9lm Vergangenem
1>ornftagc Onnb Freitage fetjnbt ir nidit ntef)r bie 6ct)be tage getoefen

') Urban SJalbumi (görftem. Alb. 6. 107: Vrbanus Baldewrn de
Lucka Minnen, dioc. 15. Sept. [1521]; fiöfllin, $3occ. u. 90?og. 1518—37.
©. 13: Urbnnus Balduin de Luccu) ronrbe am 5. Hpril 1530 ©tabtfctjreiber
in Wittenberg unb beiratete am fotgenben läge „©dptfrenmeifter* todjter."
(Ob ju ber mit fiuföcr Deruxmbten ftamilie ©djftfcmeifter gehörig? ©ei bemann,
3a!ob ©dienf 6.45.) <£r Hatte brei ©ityne: HnbreaS, 3ob>nne« unb Sriebricb.
SJgl. Qförftem. Alb. @. 198: Andrea«, Johannes Baldwin Witoborgense»
(Oft. 1544); flöftlin. 9. u. 9». 1548-00. ©. 5. 17. 28; ftfliftem. Alb. 6. 310:
Fridoricus Balduinu» WitebergeiiBi« (29. Sfcj. 1556). SJugcnbngen« Uniüeifitfit«*
anföfag öom 23. Januar 1569 (Scripta publ. prop. etc. tom. VII. p. 696)
fagt folgenbeS: «Decessit heri placida, sed iinmatnra morte doctus et
honesta» Vir, Magister Fridericus Baldninns, natus patr« niro inte-
gerrimo ot periba publico in hoc oppido, qui cum antehac doctrinao et
virtutis suae specialen hic ediderit in fonnandis pueritiae studiis in schola
publica, et fratris Magistri Andreae Balduini labores sodulo adiuuerit.
ante biennium in nicinia Ecclesiasticae funetioni se dedidit, ac Deo Berühre
in propagatione doctrinae coelestis coepit.' Vgl. ffrenfjig, Sllbum ber eD.«
Iut$. «eifiliften im JtBnigr. ©adjfen. 1883. ©. 144: JBalbuin, «nbreaS, geb.
1531 in ©Ittenberg, «ater: ©tabtfdjreiber, 1557 fBtttenb. Mag. unb »ertor in
granfenb>ufen, 1558 JReftor in Wittenberg, 1567 8rd)lbia!onu8 am S)om ju
ftreiberg, geft. 1616. ($ta* benufUe Sremplar be8 oben angeführten t. VII.
ber Scripta publ. prop. — Loipz. Univ. Bibl. orat. lat. rec. 64 — ift ba«
(Eigentum biefe« fcnbrea« 35. gewefen laut 3nf<örift: Andren« Baldninns M.
Witebcrgensia.)

0

Urban «albunn.

bau XVII grofc unb tk\)i\ rjonn tfjore Unb in bcr ©tabt, bavuntcr
ei)itcn tag VIII finbcr unb nfjiir eijn Uolnxidjffen 2Renfd)c, abir
ntcf>t alle lote man fagt an bcr regirenben franrftjcit uorfcfyetjben. 1 )
@r bei* prineeps mundi bringt fco geroelbiglid) ctlidjer maffjc fenn
regiment erfnr ba$ and) fd)anbc 5U111 tei)U ben umüembcrgcr nad)
$a fagen ift, am oerfdjinen greitag atä man bic tljotcn am grabe
getragen, fennbt bie Styotengrebcr obir treger ber niedrer tet)U all»
fall gemefen ünb ffaben gefpotte unb gelcd)c baranff gehabt, <£cr
tfjotengreber I>at bic SWtc ©djficbncrin mit emt fterfen obiv frucfeii
geflogen baS fic ins grab gefallen, unnb fct>nbt alle funff leiten
beu einanber geftanben ba3 51t erbarmen gemefen, bic id) and) fetber
gefetjen. Dieffjc Unart ift Uor SWart. fommen, unb fyat ijety uff
bieffeer ftnuben bo uon Uff bcr (Sandel gerebt unb fofdjc mifjbrcudjc
unb berglcid)cn mefyr uffs fjedjfte uormat)nct ab^amenDcn unnb ba*
uofgf mit uiU trofttidjen luorttcn angerebt, Unb pr liebe beö negften
ijc&t in biefften ferlidjcn ^centten eijnä bem anbern 511 cr&etjgcn uov
mahnet.

(£ä bculct)ffigt fid) and) bcr letjbigc Xenffell nidjt allctjne bic
teuttje bnrd) bieffj fraudeitt beä leijbcä jm befdjebigen, fonbcin and)
bt) icnbSnafyrnng unnb cnbtfyalt bei* menfdjcn 311 uerterben, unb Ijat
am negft uergangenem Dornftage nad) Ggibii in Grift off f raupen
f)aufec uff ben abenbt nad) <2ed)ffcn ungefcr(id), enn fenr ^cngeridjt,
baS fcfjr fdjregfüd) gemefen unnb uill Icntfjc babnrd) unnb fonberlid)
fdjmangcr mctjber fcf)r crfdjrotfcn, baS and) ctHd) ben Xobt uun Ijaben
müffeen. @ttid)en aber ift eS Unrichtig tttye bie loenbcr nennen
bo uon ergangen. 3m anfang tjat ed and) fjo in bem fenre ge*
roiittet glcid) ab ber Xcnffell fclbcr barinnen merc, 9Ibcr glcid)tt>oll
bnrd) ©ottiä nadjlaffnng nidjt n>el)ter gefommen fonber gclcfd)et
luorbcn. Söci) unfern mnberfadjern muj) @r aud) am fd)affen (jabcii,
uorgangner n)od)cn tuen id) glanblid) berid)t, fei) et)n prebiger 9)lond)
3m öcijptyg anffgetreten, $>ic mnttemberger mit t)t)rer uorfurifd)ei

lef)rc erfur gebogen, unnb -) &o fetjet l)r moll mie ue*

ftenbig fl)e bei) t)l)rcr leljren blenben unb befielen, glcid) loic ci)ii

>) 3>iefe Sailen ftimmen nirfit überein mit betten Sutfcr« be SB. III. 213.
(£ä ift offenbar bamai* aud) eine gvofje ffinberfterblidjfeit toorfcnben gemefen.
Äudj jäfjlt Salbunn alle, £ulbev nut bie an ber $eft (Meftorbenen auf.
*) £ler unb jtoei fleUen weiter ift bie Sinte tmbUdjeu.

Urban Stalbinin.

7

uff cum CSu^c. 3m anfang ber (Sfyriftentjeit marcn bic

Icitt^c froljc man fic fterben falten onnb lieffen bereit, ban bie tcl)rc
mar rcd)t. 2öan ntutn uljrc leljre redjt roerc, mürben fic aud) mofl
ftefjcn onb oaft bic Oomcfymifteu bic fo(d)c Ictjrc oon fid) geben,
Ifetinbt] $cur erft geflogen. Di* altes muffen bic müttemberger Horn
^euffell (e\)ben. Darumb t)f)itcit mofl oon netten baö fic ($ot b(ei)ffig
omb <$nnbc bitten bontit fo(d)e ptagc ünb fäjanbe baburd) ©ot gc-
teftert mirbt ünb roubbcruinb fet>u ©etlidjcr nannte gepreufet i»nb
gceljret in od) tc merben, oon leiten genxinbt onb genommen mürbe,
bittet Ö)ot oor on$, off ba$ @r on8 nid)t meuter oorfdn'itljc, Dan
mnr letjben Onb tragen mügen mie (£r on$ aud) augefagt fyabc, <Sjo
moflen mir fjoffen <£r merbe on« onb ©ud) allen nad) fernem get»
lidjcn mnfle gnabc oorlct)()cn, onb frelid) man SS irfjmc roolgcfcflct
Aiijammen fugen. SOncn."

18. September 1527.

7. Jlrbati galbngn.

Starfjrtdjt oon 3oljann fteanber unb oon bet $e|t.

SHom ifteanbro 1 ) fjab 3d) feint 9ieioe gebeult er*

fahren fottnen, ban 3d) burd) anbete mcljn gefdjefft foldjä ^cuer*
fahren oorljtnbcrt, Darfcu fjo ©l)lct ©r ganfc fetjr oon mattem *
bergf aufe urfadjen, bic üittcidjt Uljn moll Onnb billid) cntfdjulbtgcn
fonnen. Dan c« ift uidjt oill Marren* ber uidjt jem rotjttcmbcrgf
bfetjoen mt)Ü, bicmctjll cS bermaffeu mit bem fterben oortjanben
onnb grctjffet Ummer meutter, mic 3dj am netjft gefdjricben onnb
ift aud) an ben 9Hargft fommen, üormalä 3ft3 allctme 3n ben
mUurfcüt imnb auffm (Slftcr (Snbc getoefeen, 9)^unbt tritt ber Xcuffell
trofeig t)crfur onnb betoeufet fctjnc geroafbt offentttd) an SWargft,
fd)to3gaffcn, bruber gaffen onnb anbern ortteru met)r, Onfeer gaffe
©ott tob 3ft nod) bis Off Ijcute reüu geblieben, ©ot menbe c3
nad) fetineu Gtotlidjcn matten. $dj ©tenber 9torr bin

>) Sobnnn Weanber ftubierte feit 1521 in ©Ittenberg (ftörftem, Alb.
<&. 106: Joannes Nouman Czwickauien. Numbnrg. Dioc. 16. Julij) unb
tourbe 1527 Äonreftor in gwirfau (ttfll. fterjog, ©efd). be* flwidauer ©umnafutm«.
S. 76. »tKbnmlb, «Oerlei ou« brel 3a Rimberten. 1888. 6. 21).

Digitized by Google

8

©eorg SHörer.

mitten imbir bie fjo tegCtcf) junt tfjobe gcfjcn, unnb mnjj gebenden
mie be8 fonigfö todjtev (uff roelrfje ^cur jceV)t boö log audj fiele,
bnä fie bem ttnbntmrm furgcroorffcn fotte werben önnb «Sanct
<$eorg fam unnb mie man lieget fjet fie erlöget k.) ba3 bie ftnnbe
mochte fommen, bie mid) and) f orbern nwrbc, bad 3d) neben ben
anbevn bo f)in getragen werbe.

22. ©«UUmbei 1527.

8. tttorg iiwr. (D- 3^0

«rbeit für fflottj* «Pfalterüberfefrung. ftranttjett bei ©ob>cd. 2at »adjätum
b« ®ef*. ©tief öon ffonrob Corbotu«. JJeonb>rb Safer» lob. ßutfjev*

ftrantljeit.

Noli mihi, Charissime Stephane, molestus jam esse,

exigendo, vt id tibi praestem, quod promisi. Uix tarnen otii
supere8t vt indices componam. Dicebas tu vnum requirere
spatium bidui et ego multo plus teraporis insumpsi, quam
biduum redigendo saltem in ordinem illum qui annecten-
du8 est psalmis a te uersis. 1 ) Vtcunque adhuc uiuimus
per dei gratiam, Puellum meum 8 ) si jam uideres, non
agnosceres, in eo statu infirmitas ipsius est, quo antea.
Nihil potest sibi retinere, insomnes ducit dies noctesque
quandoque integras. Gemitu et ejulatu, quo potest, indicat
dolorem. Ni pietas aliud mihi suaderet, affhmarem puel-
lum Sagae cujusdam ueneflciis incantatum. Uerum deus
is est qui potest ex eo quod non est aliquid facere, is et
aegrotum filioluni meum, si ipsius bona voluntas est, re-
stituere potest pristinae sanitati, tarnen, si uellet deus, ex
animo cuperem extinetum infantem quam vt longo tempore
sie decumberet, magno et vxoris incommodo. Pluribus te-

') Dtörev meint bai {Regifter ju: 5)aä Srftc 5tei)l ber fiatelnifdjen aui*
leguug be8 kalter», Doctor SRartln flutet«. SSerbcubfdjet butcf) Steinum
«obt. »ittemberg 1527. Sgl. »dm. Hu*g. V. ©. 17.

4 ) Baut, «gl. ftörfiem. Alb. ©. 149: Paulus Rorariuu filiua M.
Georgj presbyteri 17. Maij (1533). — AdftHn, SB. u. 9». 1538—46. ©. 8.
— ©gl. aufrerbetn Qrörftem. Alb. ©. 242: Stephanus, filius Reverendi
D. Georgij Rorarij 30 Martij Anni 1547.

©totfl Störet.

5)

cum non possum iam ngere; nnm bis a literis illis auo-
catus sum ad inflrmos. Indies minus crescit, morientium
heri fuerunt vndecim, hodie 6. hora intellexi sex esse se-
peliendos. Et uiduae illius ancilla, quae non procul a domo
habitat hodic defuncta est. Dens nobis sit propicius, non
dubito quin sit misericordissimus quin pro nobis peecatori-
bus in mortem dedit filium suum et in illo omnia nobis
donauit, det ipse saltem gratiain vt hoc agnoscamus et
credamus. Mirum quam quotidie nouae haereses exoriantur.
Ach si modica scintillula fidei in nobis esset, ex corde
clamaremii8 ad deum patrem, vt ex miseria nos eriperet
et Satanae regno. Accepi Sabbnto antequam illas scribe-
rem literas a Cordato,*) in quibus mira sunt: vt earum
habeas scopum, paucis excripsi. In hoc vt gemas cum
aliis piis et te opponas Satanae precibus ex Hdeli corde
proficiscentibus, non vt illic in securitate, otio, deliciis et
sine timore dei agas quamque mortem aufugeris. Leo-
nardas Cesarius*) contcrrancus mcus, qui certc notus
tibi fuit et notissimus,") M>. die Augusti et constanter et
Christiane pro Euangelio combustus est et post in frusta
concisus tandem in Enen fluvium proiectus. Nos miseri
quotidie lcgimus, audimus, praedicamus uerbum dei, sed

noscis, quomodo fructum in nobis faciat. Plura tecum

egissem, sed iam tertio uenit ad me quidam auocans ad
aegrotum. Gratia Jesu Christi sit tecum. — — Doctor
exacta die martis vesperi iterum grauiter morbo illo suo
laborauit. Satan cupit omnibus modis eum extinctum. Si
hoc eflfecerit, ,Jo triumphc' cantabit. Sectae enim vndique
augentur. Oremus, fratres, oremus. Habemus potentiorem
Satana, qui a patre nostro stat. Christus hic in nobis est
et major est eo qui in mundo est. Hiero: Krappen 4 )

') »gl. SBranH>clim»)ev, Jogebud) über Dr. Wartin ßuu)er, geführt öon
dörbotti«. fcotte 1886. <&\nl 6. 13.
a ) »gl. Röfttln, SR. fi. II. 112 f.
•) Jtafer toor 1625 in »Ittenberg gewefen.

*) 9Reland}tljon« fSdjnwßet" obn ©djwiegertoater. 9tad) Cod. Jen. B. q. 24 f.
»t. 75 ift bet ©rief be ». V. 250 f. an blefen gerietet unb ju botieren ,3. Feb. 39. 4

10

Urban »albuön. — ©eovg SJörer.

ancilla est mortua quoque hodie. Salutat te Joh. 1 ) collega
meus et familiam tuam, habet nouam proleni, filium.

26. «Sejrtember 1527.

0. |(rbou gtolftunn.

9tadjrid)ten üon bei $eft.

$*on fterben folt 3d) and) tooU fdnctben, (Sä ift abiv

(ci)bcv genug baS n>ir$ mit angen fcfjcit unnb marten mufften, mau
und and) triefft unnb beffer uilleidjt ban bad man aud) bouon fdjrenbet,
^>icfßc modjc fetnibt unter ben trotten gemefeu, bie {jand tfyenin,
<5d)obcr3 t oc^ter, bie 3ft 3m finbtbettc uorfd)el)ben, t)f)t bruber
^uuor (5f)v ban fie, tveldjcv fdjobcrä fof)n ber Gfoer, 3tem ©iniou
ber furman ber ©ebalbtö 9 ) gcretfye gegen 3f)cnc fürte, «f>anö
uon Svenen*) magt, metm lanbtSmann, unb bie anbern fan 3d)
nid)t ade nennen, unnb feljtr uifl (cutt)e hjgeu barntybber, 3d) barff
nidjt toetyt barnadj fragen. 3d) fefye nt)ur ftimi fenftcr fyeraufft, mie-
uttt unnb luere unfern uad)baru ben befoem 4 ) befudjet, bittet ber*
megen ÖJot uor und allen bomtt (£r und guabe erjetyge.

6. Cftobev 1527.

10. ©wrg liarer. (D. 33.)

*on bei Arbeit an Wott>8 ^faitetüberfefrung. (Sin Huftrag 3ofeplj ShigS.
fintier* «orrebe ju Kotlj« »falterflberfefrung Weubrud be* neuen JejlamenW.

Won bet «ßeft.

Juxta uotum tuum, spero, omnia successerunt, quanta
enim potui diligentia studui, vt quam correctissime et
emendatissimc omnia exeuderentur. Uerum quantum la-
boris inswdaueriin indieihus comportandis, non est vt i«im

') «Hantel, fciafonu* iu »Utenberg. 8gt. Söiftem. Alb. ©. 13«:
Johanne« Mantel Sacellattus Wittonborgen. 17. Aprilis (1528).
*) Wftnftoer. »gl. »rief ttatbui»i* üom 25. »icivft 1528.
•) »gl. be ». ©eibem. VI. 669.
*) $er «rjt M. »obemuS.

Wfoig Wörrr.

11

dicam. 1 ) Josephus 5 ) cupit transferri sibi e latino in ger-
manum commentarium Philippi in Colossenses,") orauitque
vt hoc ego praestarem. Ego cohortabar hominem, vt
Lipsiae te conueniret huius rei causa, nam tantum otii
ego non habeo, nosti enim me locasse operam meam ipsi
Schirlentz, te etiam authore, vt ipsi transcribam enarra-
tiones cuiusdam ueteris auctoris in Apocalypsim, quibus,
vt ait, extremam man um imponere uult ante aduentum
domini, quod si uerum est, mihi non erit stertendum. Taceo
onus quod mihi iucumbit ex uocationis meae munere.
Quarc te moneo nequaquani hoc detrcctes. Honoriflcam
certe in praefatione sua Lutherus in psalmos a te uersos
de te fecit mentionem, uide ne cristae tibi erigantur, sed
secedito cum Christo in mentem et orato, ne intres in tcn-
tationem. Ter quaterque fero accedendus erat, antequam
eam extorqucrem. Hoc uoluit, te monerem nomine ipsius,
vt tu translator Intinorum in germanicam lingunm, gcrma-
nis gormanicc loqucreris, non latino, nam uoeabuluin ,nd-
fectus' reliquisti natiuum. ,Ibi,' aiebat, ,libere Stephano
erat agendum reddendo vocabulum adfectus. quod nos ger-
mani efferimus ,hertz', sicut loci scripturac circumstantia
postulauerit/ Quare et ego uel in praefatione tua, uel in
summa psalmorum quam praefationi aflftxisti, paulo aliter
mutaui quam a te scriptum erat. De loco Lucae Doo.to-
rem non volui consulere, nam et puer elcmentarius grae-
carum literarum potest uidere, uel omissam uel incuria
interpretis, vel negligentia calchographi clausulam ,Et non
uidebitis'. Et doctor ipse fatetur se omnia non peruidisse
in illa emendatione nouissima, quare et alium non patitur
esse emendatorem noui testamenti, quam se ipsum, quod
iam denuo Joannes Lufft sub incudem reuocauit In re-
liquis tantum abest, vt fidcm persoluam, vt tantum otii
mihi non concessum sit, vt uel ea in manus susciperem.

V) ^flt. »r. flr. 8 n. I.
? ) Glug.

*) ^crfclbe «vfdiien 1529 t>ci Votier, ftMefrt »pü 3u[tu« 3oita«. 8fll.
flotmmt, % I. 135 f. II. XXIV.

12

Consulem Dresdensem inuisito et nomine meo quam di-
ligentissime salutato, et ne moleste ferat quod nullas lite-
ras ad ipsum dederim rogato. Si est aliquid quod mihi
significare uult, facito operam, vt eodem tabellario ad me
perferatur, cui tu ea quae me scire uoles, committes. Su-
periori septimana ex magna parte pestis mitior fuit quam
antea, ita vt fere per totam septimanam vltra 15 non
fuerint, sed Sabbato exacto rursum 8 sepulti sunt, die se-
quenti dominica statim a sacris numerus illos excesserat vno.
In manu domini sumus, ille nobiscum agat vt uult, modo pa-
terne et misericorditer. Belle habuit puellus meus paucos
dies ante aduentum Valentin i, uerum iam recidit in pri-
stinam infirmitatem denuo, cita aluo laborat, nihil cibi su-
mit, et dies noctesque fere sine somno agit; timeo vxori,
ne ex uigiliis istis immodicis tandem et ipsa periclitetur.
Tu itaque pro me raeaque familiola orato deum quam di-
ligenter, immo et pro omnibus syncere de pietate sentien-
tibus, quo in fide roborentur et inculpati inueniantur in
diem aduentus seruatoris. Orandum est nobis, et nisi ob-
stiterint pii precationibus Satanae mundi principi, implebit
orbem erroribus. Saluta amicos nostros praesertim Paro-
chum, D. Stephan um cum vxore et nuru et tuam cum
sorore. D. Georgio schedulam praeteritis diebus mon-
straui, is dicebat nihil non se facturum, tarnen male habe-
bat eum quod Joannes ille Nimeck in aedes suas rece-
pisset hospitem cum liberis, vicinum suum Schön den, 1 )
cui superioribu8 diebus mortua est vxor, propter quem vt
intelligere poteram, uitat aedes Nimecanas. Christi Spi-
ritus sit tecum, qui et regat te in aeternum.

') SS mu| bod) ipo^I %ilo 3)cne gemeint fein, beffen Srou am 19. Wuguft
1527 begraben »orben wax. be ©. III. 191.

Urban Qalbulut.

13

14. Cttober 1527.

11. ilrbmt faltnitpt.

S3ott bem infolge ber $eft fätedjt belüften Warft

bietucut ijfct itiemanbt ßccjcit muttembcrg actyeu muffe ©«

ift 3m ($allt SWargtt feijn SDfenfd) eutmcbcr üou tugfait abir bf)amc jcro
rotittemberg gerocfcu, £art$u fcijnc f ramer ünb fjo el)tt groffer Sammer*
margft (£r tuirbt jeu pratc uit fjo gut gehalten, T>an cä mareu ber
frcmbbcu (ramer fjo Dill baö mau fie uit yetyleu fottbte, uunb meu
bie von Jüterbog (3t waren bannod) toolt üugcferlidj uou tjutteru,
(Mcltfremcr üuub gemautt)fd)ucubcr fetjire fuitffc abir ©edjffe) getljan
Ijctten, fjo fetten bie UJUttcmbcrger uff biffen ÜKargft ba§ gelbt
allet)iic 3ngcuommeu, Wir fie beborfften CS« uit. Di« mad)t alletjue
baö groffc gcfdjreu fjo uou un« uffm taube mit uuwarfjcit aufsgc*
frf)rtcl>cn mirbt, S)icffc modjc 3ft imfcr f)crre (Mot mit guabcu bei)
im« gemefen ©« feuubt nidjt uiU tcljdjcu ein« tag« gemefen, tj iij
imgeferlid), and) ufjur etjnc am berfdjtnen SWitiuod), baö ift ber gutlje
fromme (Sr 3ol)an getoefeu (Stmau $)octor ^Ipellö 1 ) fjnnSgcuoffje
imfcr« fjanbtmerd« CMot guabc tjtymc, <3et)n tuel)b letjt aud) baruibber
(Mot Ijclff Ur

4. Wobember 1527.

12. |lrbmi $ utouipt.

©on ber $e|t. Zob bet grau ©eorg Wöter*.

9?cmc geäccUttcn meufj 3dj fehlte $u fdjreuben ben

wie e« mit bem fterben bet) und seuftetjet, üorfdjiueracetot mar eö
guebig toie 3dj normal« gefdjricben, abir am uorgangenen äWitmodje
fctntbt3t rooU rüj abir jütj geioefeit, imnb acutopelt unnb actyüelt ba« 3t
ftetigS tj üj üuub iiij ©tuteu tag fetjn üuub uiemaubt mctjfj mie e« fjljnf ttrt
roirt etijt aufjgang fyabcn, SJnnb nmll eud) aud) uit bergen forber al«
eü,m guten freuubc, ber aud) ctju mitlctybcn fjaben nurbet, aut^ujee^geu,
ba« am ucgfteu frettage (Srn Georgen bc« Stabtan« (£mir« freunfc*

*) 3>le ßitteratur bej. t*3 SBfttenberger ^rofeffor« Dr. «pel fiefc bei
«nber«, fi. »rieft». IV. 182 f.

14

Urban »albuvm.

liefen 3)?itbrubcr$ Xugentfjame (jauftfraiu 3n &ot uorfdjeijbcii, 1 ) bic
gifft fco bei) onS a cu $catl)c [!J flehet f>at fie angriffen, unnb biciDci)lt
bic jeetjt ufjrer geburtt nod) nit gewefen, 3ft baä Äinbt wie 3d) be-
riet ttyobt uon 3r umb uij ^ova uff bcit abenbt fommen, unnb f)cr=
nacfjmalö fic umb U. fyora frutje nuri) blieben, Unb am ©oimabeiibt
begraben, ($ot gnab 3r, 3r modjtct nfjmc woll (Suiftolam Cionfola*
toriam aufdjrcuben, $>er guttje 3)ian 3ft marlid) fcf)V irimicrmutig Wot
geb 3b,me gnabe.

7. »owmb« 1527.*)

13. Ulrbau gjaibugu.

9*adjrid)t Don ber VJJeft.

auf} nwtdjem [©cfyreibcn] 3r aud) uorftenbigt wie cd

&u rotittembergf 5uget)c unnb tote fid^ä mit bem fterbcu t)c(bt, am
Montage, £)inftage fennb nfyur ij (endjen unb an ennem tage ij
Helme finblc geluefcn, maä geftern unb f>eut geftorben 3ft mir nort) -

ma(8 uorborgen. 3m fetben brieff mic obgemclt f)ab 3d)

eudj angc£cel)gt mic (£r 3 ob, an ctnmit bei) boctor 3(ucU moiiljafftig
3n ©ot oerfdjeuben.»)

10. üMotxtnbev 1527.

14. Jtrbau #aU>up.

ÜJJacfjricfjten öon bet $cfl.

S)ie modje 3ft baS fromme megblelm Huna frifoiu

geftorben, ©ot gnabc 3r, fonft fenn gcmcttntid) Anteil fkt)iic finbte,
ij, iij unb iiij 3n eum tage geftorben, ©ot geb roenter gnabe, uff

*) @ie roat eine ©djuxftei iBugen^agensJ unb ftorb ©ounabenb, 5cn
2. 9fo&embet. SBgl. Sudnpalb, Änbr. $oad)£ banbfdjr. Sammlung ungebv.
ißrebigten D. W. ii. I. ©. XXVIII: Sabbato anto Dominicam 20 mane
hora 6 i. e. 2. Nouemb. mea Cariaaima Coniunx hanna Bugeubagin
Pomerana obdormivit in domino, una cum filia peate extinetae. Sgl.
aud) be 28. III. 217 f. $eiing, ©ugen$agen ©. 164.

3 ) SSgl. SBvief fiutbet« Dom gleichen löge an $au$mann in Siuidau. ~
be SB. III, 219.

•) «gl. »r. 11.

Weoig Wörrr.

15

bcn borffcru f>cbt (£3 oud) an, ftv ^rotc fcijnt 3h» cüacm bcd
ridjterS tjauftc 3t u abir öj geftortai kiitb gmjffct umbf)er. GM
fKlff ölt«.

IH. ttaeinber 1527.

15. ©eorg #öm. (M. 12.)

$äu*licr)e Sorgen, ©euorftefjenbe (Ent&inbung öon fluttet* fttau.

Iterum atque iteruni mones vt pluribus ad te scribam.
Sed Status rerum mearum talis est, vt potius largissimas
effundere lachrymas liberet quam multa scribere. Puellus
meii8 in antiquam suam infirmitatem recidit. Ego miser-
rimus flagellam patior domini, nesciens quid cum ipso
agam. Nemo mihi hic astare uult, omnes conqueruntur
de puelli gemitu uagituque incessabili. In summa matre
caret et omnium pupillorum miserrimus est. Ego fere con-
fectus moeroro hoc iam tibi scribere uolui et potui oculis
lachrymis destillantibus. Tu orato deum vt me eripiat ex
ista hora et conuertat luctum meum in gaudium, aut si
penitus per mortem me auferre uult, non deneget mihi
confe8sionem et inuocationem Hominis sui vsque in finem
uitae meae. Boni, oro per Christum, consulas breuitatem,
Libentius pluribus tecum agerem, si sors mea permitteret.
Iram domini portabo, nam peccaui ei, donec ipse iudicet
causam meam. Et tu opus haberes consolatione, quoniam
qui consolabitur alterum, ipse consolationis egentissimus.
Christus nos suo spiritu et uerbo consoletur. Amen. Sa-
lutabis eos, ex quibus mihi adscripsisti salutem. Doctoris
Martini vxor paritura est. Dolores sentire parturientium
incepit hodie illucescente die. 1 ) Gratia Christi te conseruet.
Amen.

«) Sgl. bc Stf. III. 222.

16 Urban öalbuöit. — Saleittin SReutiftabt. - $aulu* «rnbt.

18. »ottember 1527.

16. Urban § alouun.

Mac§ridjten bon bet $e(t. 8om «Drude einer Sdjrift.

28er namfjafftigä ubirafl gcftorbeu fan 3d) cucf) uff tiefet

nic^t an5ceUgen. (3£ foll abir mit bei* jeetot gefdjefyen, 3n Unfcr gaffen
3>ft and) bic Sftunfee fommen, unb bie ©ubemannnn, bie gutfje fram
angriffen, unb anbere meljr. ©ot tjdff nfmen, unb bemarc un* bo
uor. (58 muH nod) nit anfroren, miemofl e8 nodmtate gnebig ge*

mefen. Sonn Getuen geejeuten toeuj} 3d) nid)t3 mef)r jn-

f Grebben 2>an e3 ift etm bud)Ie«n uotfjanben, roirt fdn'er gebrugft
roerben, bcö ZiteU rjetoft, 06 ©ton SWan and) mefjr metober ban (Stonä
r)abeu möge, unb 3» fine foll conclubiret merben, man eton 3Wau
fto uiU metober fjat tj iij iiij abir U abir mieuiU (£r entehren abir
beftretoten fan, unb man er 511 bette get)en mtott, foflen fie alle nad)*
ennanber norm offen freien unnb nxirtten man ber fjerre uette
gcfjet, melier (Sr ban bie £afd)cn gibt bie gebiet mit tofjme jh Uette,
man e3 auftgefjct, mtjll 3d) end) ein (Sfcmular fdjiden.

18. 9fot»ember 1527.

17. Valentin ycfcrlfatt. 1 )

9tacr)vid)t toott ber ^3cft.

mir ^aben uil guter freunbe ifet aft)ie uerloren aber

got lob ber fterb ift ganfe gnebig morben.

19. SWoüetnber 1527.

18. |)anlue |inü>t.

Klage über ßefdjftftttdje Notlage infolge ber $e|t.

@S meid cmr liebftcr genial)! root, mie eä alfjir Sit

biefen Ieuffen mit ben ©djcnrfcn 51t geit. 5>ie 83ramer t)aben felbd
öier 3m feUcr. £)ic ©tubenten bie ee trtonrfen f ölten, fein meg
bie l>antf)roergSgcfellen bed gleiten, ©0 foltcuä bie öubeling trinden,

l ) »gl. SnbevS, Brief*. IV. 297.

$a(rutht Wcllcijfabt. — ©eorg JRörer.

17

3BciI mau Und Ubcral bic mcrgt abc fc^rcibt, Unb bad fie 3re ttwrc
nidjt gelafen tonnen, aud) feine gcfctleu (palten, tt>er mit Und Unfer
SBtcr anftrinden, Die Uatorn feuffen 3n ben Umbligcnbenn ftetten
bier, unb ber Slbel Sörauxt fclb, luefdjd 3rc Uawrn fauffen mufen,
unb ift gantd feine narung lur, (#obt fuge cd junt SBeften. SBic*
tool ifct bife n>oa) gobt lob IJlljur brcij totü)en geiocft Unb ifc in breti,
ober iiij tagen fein menfd). 91od) gfeidjtool fein mit afd bie annen
uortoorffen mengen , 3Ran furt und nidjtd 511, j fdjcffel mety gilt
u gr. Die fliubtlcuu) unb ©belleut bebend ben Uatorn uorbottt)en,
ein gand ij gr.

6. Seftember 1527.

19. Salmtin PtUtrfUM*

Wadjrtdjt bon ber ^Seft.

— ber fterbe feft fere nad), ift aber nod) fertig totnooU

juqcc^tten et)n tag nit mfjer meint cind ftiiqcetjtteit feind fein, bar*
nod) off etm tag u aber uj (cirfje, getjt fer tyt über fd)nmuger n>ct)bcr,
fanu nit marijafftig anjccl^gen, nrt) uiel etnt luodjcu iungft getoeft
ift

14. Sfcjcinber 1527.

20. mm <D. 36.)

©eburt einet lodjter flutfjet*. fiutljert unb Söugenljagen« Xtartefungen.
Äranfenbefudje. Gfcorg SRiemetf« $od)jeit. ßittetarifdje Rebelten. CutljerB
Arbeiten unb Rranfljett. ©crödjt Dom lobe $er$og (BeorgS. lob bei
^fattet» an 6t. HitoTat $u flerbft unb ^feffinger* Senbung baljin.

— — Ualemus vtcunque ego cum filiolo, hic tarnen
melius habet quam mense superiori. Per gratiam dei Lu-
the ro nostro nata est puella X decemb.,sub horam nonam, 1 )
Interim ipso praelegente in Collegio, ipsaque ferme sine
dolore aliarumque mulierum adjumento peperit, sed post
partum maximos dolores passa est. Praelegit hactenus
Epistolam Joannis. Ad Titum heri, hoc est 13 decemb.
absolvit, inchoaturus ad Philemonem ad futuram hebdo-

') eilfabetb;. Sgl. be SB. III. 242. 246.
Bud)h>alb, $. Wittenberg. 6tobt« unb Unie .(Del*.

2

18

©eoig 9iöm\

madam. 1 ) Pomeranus adhuc ucrsatur certe non inutiliter
in 3. c. enarrando prioris ad Cor.') Pestis mitigata est.
Joannes 8 ) collega meus in 14 fere diebus neminem in-
uisit hoc morbo decumbentem. Ego accessitus fui die lunae
proxima exaeta ad midierem peste laborantem et hoc ue-
speri ad uirum quendam. Speramus benignitate dei breui
cessaturam. Redeunt quidam ex civibus, sed perpauci, ex
magnatibus vero adhuc nemo. GeorgiusNimeccus*) semel
atque iterum praeterienB salutauit me, nec pluribus me
conuenit. Audio breui eum nuptias celebraturum cum sua
Uenere. Filius natu major sponsae ipsius, 17 decemb. co-
pulabitur cum iuueneula muliercula, quae prius maritum
habuit pellionem, qui longo tempore laborans ante quatuor
hebdomadas mortuus est. Scriberem libenter tibi pluribus,
in quo et tibi rem gratam facerem, sed deest, crede mihi,
otium, praesertim hoc tempore quo fere totos dies con-
sumo in exscribendis emendandisque his quae in tribus

») fclernad) beftlmmt fld) genauer bei 9W. tt. II. 6. 157 f. Hörn* «arfj*
fd)rifteit ber genannten ÜJorfefungen befiitbctt fid) Cod. Jen. Bos. q. 24».
') Vgl. gering, öugen$agen @. 42.

SHe ßmidauer 8tat8fdmlbibIiotb>f beroabjrt in ber 9?arf)fd)rift Don ©tepfcn
9tot$ folgen be Exegetica JBugenljagenS auf:

I. HtteS Xeftament: 1. In quattuor libroa Regum (Cod. XXXIX);
2. In Psalterium (H. I); 3. In Hiob (H. III); 4. In librum Sapientiae
nonnulla (XXXIV); 5. In librum Job uonnulla utcunque collecta (XXXIV);

6. In Jeaaiam prophetam annotationes (XLI); 7. In Deuteronium anno-
tationes (XLI).

II. 9teue3 Xefiameut: 1. In evang. Mattli. scholia minora XL;
2. Matth. 12 (XL); 3. In ©v. Luc. scholia (XL); 4. Joh. 17. cap. enarratum
(H. I); 5. In ep. ad Rom. schol. min. (XL); 6. In ep. ad Rom. (H. III);

7. Ann. in ep. ad. Gal. (XL); 8. Gal. 3—5 (H. III); 9. Eph. Philipp.
Coloss. Theas. Tit. Philcm. Hebr. Jac. Petr. I. Joh. (XL); 10. 1. Cor. 4,
1-15 (H. VI); 11. Coloss. (II. VI); 12. Ep. Joh. (H. VI); 13. 2. Cor.
(H. VI); 14. Ev. Joh. (II. VI).

•) Kantet.

*) ®o$n be« Hnbrea« unb ber Mnna »imed (Scr. publ. IV. öl. 1,), ju
beffen öeerbigung ©eorg SHajor am 23. Quli 1561 einlfibt (1. c. öl. q,):
— — uiri honeBtissimi et integerrimi, domini Georgij Nimeck alias
Keiner, Judicis in hoc oppido, cuius cum et uirtus et integritas eximia
fuorit .

llrtxiit $lnlbllt)ll.

19

praelis jam excuduntur, neque über ero ab hoc onerc certe
laboriosissimo ante nundinas. Zacharias ad has nundinas
in lncem prodibit. 1 ) In Sacramentarios nihil audio adhuc
I). nostrum moliri, non tarnen perpetus tacebit. Hac nocte
male habuit iterum Noster martinus. Dens et illum et
nos seruet in simplicitate puritateque uerbi sacrosancti sui.
Amen. Cum primum licuerit per otium, Testamentum quod
tarn crebro cupis mitti, excribam, primumque mittam D.
Spalatino, a quo tu hoc idem postulabis. Interim in
domino bene te ualere ex animo cupio, vna cum omnibus
Christum synceriter diligentibus. Nominatim tarnen salu-
tabis mea causa Parochum, D. Stephan um, vxores tuam
et ip8orum. Rumor nobiscum est, uerum incertus Princi-
pem Georgium obiisse.

9luf her ftuftcnfette: Parochus ad S. Nicolaum Zere-
vestae e uiuis excessit. 8 ) Die ueneris praeterita missus
est illuc Joannes Pfcffingor, gcntilis mens, qui hactenus
►Sonnebaldi praefuit grcgi Christiano.")

IB. JXa«mber 1527.

21. |(rbnn g?al*itt)n.

Wadjricljten bon bet $efl. Wiemetf« $odjaeit. ©eburt einer lobtet

Sutljer*.

— — Xiicffc borfdjmen lood)c tuctjjj 3d) ittt baS jcmonbcS
metyr, bon tjeut bato nd)t tage 3ft cijn alte frou 3n befte geftorben
tmitb fonft ctjn flctHt finMctjn, tocl)fj abic nit luuraii, bimb bec bcljm
betrigt nüd), b/ib geftern ctjitcu patienten ntybbcr betoinmen, ber fefl[!J
bor bem (Stftcrtljor tvolnict, 3n bretje toodpit Ijat er fernen gehabt
ben bcufelbcn, ©Ott tyclff t)f>me, bnnb bn« aud) Hmcn. (53 jeteljeu
abir 3r toetjmg normal« n>t)bber bmtb borb,off metni f)er ber

') «gl. Jtöftlin, TO. «. II. 159.

•) Sermutlid) irrt fidj 9iörer. SJeun M. Wicolau« ^Slnjelt au« ©era, bem
^feffinger im Ämte folgen fönte, loar nidjt gestorben, fonbern ging naaj ffem»
berg (nadj gütiger Mitteilung be« £errn «rrfjiörot «inbje^er in 8«bft).

•) »gl. ©eifert, 3ofc»tn ^feffinger in: Beiträge jur mi Jlird)etigefdjitb,te.
IV. 6. 40.

2*

Digitized by Google

20

©torfl 5Kiirer.

©tabtfdjreljber. ') be$ gleichen tili onbere mefyr »erben bie roodjc
tmb öff bie fenrtage rotybberfommen, roo 3t aud) fehlt urfaä)e f)ette,
gegen roljttemberg tte|jt 5U jctef)en, ©eorg fdjoffer abir SRiemegf
kotrt end) Uitleuf)t balb uff bie Jjodföceit laben, als ban meget %t
fommen. 3>octor 2WattinuS f>at ebn Sung tobtet-, 3ft am uor«
gangenem SDtnftage 3n bie roelbt fommen. ©onft metyfe 3cf) nidjtd
SReroe« toff nefet ju fcf>renben.

1. Sanuar 1528.

22. ©wrg $*«r. (D. 13.)

Xljfttiglett ber SBittenbevger fcrueter. $onorar fflt Äorteftorarbctten.

Sutfjer« teftament.

Gratulor tarn honestam tibi conditionem conti-

gisse, vt eam administres in gloriam ipsius, tuam salutem
et aliorum vtilitatem. a ) Nosti quam longo tempore Schir-
lentz ille Apocalypsim excuserit,*) et tarnen non potuit
absoluere vt ad has nundinas uenum proponeretur.") Ic-
circo nulluni possuin tibi exemplar mittere. Sub ineudem
reuocauit Josephus 4 ) Enchiridion complectens consolatio-
nes Pomerani quibus inflrmi erigendi 6 ) et id genus alia,
neque hoc ille absoluit. Weiss enarrationes Lutheri in
decem praeeepta in templo praedicatas •) ab ipso impres-
sit, sed hoc tempore non poteram habere exemplar, quia
nec huic extrema manus adhuc imposita erat. Suo tem-
pore habebis, praesertim apocalypsim. Si tibi uisum fuerit,
poteris conuenire magistros officinarum literariarum mea
causa meque Ulis commendare. Insuper rogo enixe vt de
pretio quod de emendatione aeeepisti, me certiorem facias.
Semel audiui a Josepho 4 ) ipso quod semper dedisset tibi

>) WU\>\> Öteldjcnbad).

■) W. war jum 6tablfd)relba in ßtuiefau geivfi^lt. Bgl. SRütfer, 9iot$ ®. 65.
•) «gl. »rief öom 6. Dftober 1527.
4 ) Äluß.

•) Uittmity bewr, fo in ftranlfieü uiib Sobtfuölen. «gl. Cxrliig, »ugcii*
b^gen ©. 42.

•) »gl. ftöftlin, «W. S. II. 158.

iseoig fjicter.

21

II g. pro correctione vnius arcus, et 15 g. pro vno arcu, /
si tu descripsisses eum. Uolo itaque certifices me, an
similiter pro descriptione et correctione dederit 15 g. an
scorsim 15 pro collectione, vt ita dicam, et duos seorsim
pro emendatione. De his omnibus fideliter me certiorem
facies, non dubito. Item accidit quandoque, vt materia
aliqua prius excusa, iterum excudatur, cum non sine Cor-
rectoris labore, antequam collocetur per Secerios illos,
cuiusmodi operam tu praestitisti in postillis iilis estivi tem-
poris et Sanctorum, et ego inuetere nouoque tes tarnen to quam
tu hic accepisti mercedem? De his satis, praestabis te
hic amicum non dubito, nihilque me caelabis. Caeterum
tibi fateor peccatum meum, quod quandoque murmurem
contra deum meum, et impotenti animo feram malum, imo
bonam ipsius uoluntatem, si modo credere possem, quQ
me affecit. In summa de die in diem magis me excruciat
dilectissimae Hannicae mcae immaturus, vt mihi uidetur,
obitus, quotidie magis ningisque intelligo, quid habuerim
quidue perdiderini. Uides qiiis hic daemon dclitescat,
quasi idem deus qui priorem, certe satis formosam hone-
stam probam costam piam mei amatissimam, mihi dederit,
non possit simiiem Uli demortuae dare. Dominus tandem
liberet me ab hac tentatione soleturque me per Jesum
Christum dominum nostrum, pro quo et tu orabis quam
diligentissime. Non audeo dicerc in quantis moeroribus
jam verser, tibi vt fido et amico et fratri ista aperio, vt
mecum ores communem precem, quo quamprimum liberer
ab ista tentatione. In celebri oppido et populo haud igno-
bili jam ages, uide vt te talem geras, vt tuam honestam
condicionem decet, vt aliis sis exeraplo et doctrina et mo-
ribus. Male me quandoque habuit, sed dissimulaui, cum
in prandiis, coenis, simbolis 1 ) vna essemus, quod tarn le-
uibus scurilibus, turpibus etc. quandoque et uerbis et mo-
ribus vsus sis. Nosti me uera dicere, ab ... . a ) abstine.

') Sdjretbfeljlcr füt sympoBÜs. (?)
•) tßopier jetrlffen.

Digitized by Google

22

Walentin HKeuerftabt.

Custodiat te quoque dominus a fastu et philautiae morbo,
qui neminem non, etiam Christianum solicitat. D. S Pala-
tino libellulum complectens testamentum D. nostri misi,
rogauique vt illo exeripto mitteret Episcopo vesti'o D.
Nicoiao Hausman. Tu tandem curabis, vt ad me redeat.
In caeteris exeribendis ne mihi iam molestus sis, non ne-
gligam officium aroici, crede, libenter tibi obsequar, cum
per otiura licuerit. Hoc vnice a te peto, vt pro me immo
ecciesiola tota Christi ores, quo iüa confruatur uerbo dei,
ne et ipsa laceretur dentibus rabiosorum canum i. e. vt
permaneat in simplici puroque verbi sensu. Salutabis
quam diligentissime Consulem Dresdensem, intimum meum
amicum cui ex corde imprecor Christi cognitionem vbereni.
Tu sis uice epistolae mihi et adhortare bonum et honestum
uirum coram mundo, non dubito et coram deo vt ab in-
cepto ne desistat. Narra quoque Uli statum rerum mea-
rum. Libenter scripsissem illi, sed quinae mihi literae
scribendae erant, nec opus est, praesertim cum ipse adsis
et plus tu etflcis pracseutia tua quam ego multis literis.
Rescribe quid ipse dicat. Uelim quoque mihi scriberet.
Christus Jesus conseruet te in puritate simplicitateque
uerbi sui, sieque te regat vt indies magis crescas in agni-
tione sui, inculpatusque inueniaris in aduentu suo. Amen.
Ora pro me, frater. Salutat te D. Martinus, Pomera-
nus. Ex animo fauent tibi hoc munus tarn honestum tibi
demandatum, condolent tarnen tibi propter vnam rem,
quam tenes. 1 ) Det tibi deus vt eam uincas.

1. 3anuor 1528.

23. Valentin $)(UU*r|toM.

Hadfjridjt bon bet $eft unb bex fflüctteljr Srlflc^tiger.

iuel)S eud) oon neuer aceljttimg ganfc wenig anjcuaceljgen

wenn got lob ber fterbe ift uns ganfo gnebig korben tmb alfo gnebig
bog bj innigen geffogen fein hnbcrbmb eiujcifjen mit fiatoffen, Ott

') 9lnfoielung auf bie ^luiftigfeitcn in MotfjS Gljc.

Urban »tolbiujn.

23

giifftborff, 1 ) ^on* rittcr, forenfo gcffener, ualcntinuS eber*
f)art, bauib f d) o 1 1 Uff ein tag einfommen fein, be« anber tag*

boctor ftorfmann») r)an3 •) unb finben fiel) alfo tegttd)

litfjcr öiib mr)er, got geb ba3 Oftanbt [yxb

1. 3anuar 1528.

24. |(rboii gafonnm

Sfarfjritfjt toon ber $eft

SJom ftorbeit iDctyft nirfjtS nict)r ( ^cu fdjreljbeit, 4 ) ©ot

geü baö 3d)3 nidjt metyr borffe. SO? cl)it t)crrc B ) 5fl norb, nit fyetom
gebogen, loirt aber In die trium re^um t)el)m fommen

25. ftebruor 1528.

25. lltban fitlfcunn.
tob bet $>ottor HeJjtljerin.

SRtdjtS StfcineS tueuft 3d) uff l)c(j, ban r)ent bato 3ft bie

attc £>octor r ct)t^crtn •) begraben loorben, ©ot gnab 3r, ftc 3ft
aber nit In morbo contagiosa geftorben.

') 8cripta publice propoeita etc. Witeb. 1553. T 1 ,' wirb ein Franciscus
Zulsdorff in »Ittenberg ertoä&nt.

*) BflI. Boerner, Mem. prof. Yiteb. I. p. XI : Dr. Henricns Stagkmann,
Brnnsuigaa, artium et Medic Doct. ot Prof. Publ. — — facee etiara
tonens a. 1527 per totum annum quo etiam proptor contagiosum morbum
Jenam ad breue tempus Academia trauslata fuit.

■) Sin Warne unleferlid).

«) be SB. III. 249.

8 ) SMjlltyp 8leid>enbadj.

') SBo^l bie m\wt be« 1516 geworbenen Dr. ffiiian ffleuter. Sgl. «nberS,
Bricftwdjfcl I. 94. 97.

Digitized by Google

24

GJeorg {Röter.

26. ftebruar 1528.

26. <8tüT$ (N. 128.)

GJtücftoimfdj ju fRotbjl Hmttanttitt. Köters Sh anHjeit. flutljert Bottefung
übet ben elften XimotfjeuSbrief. «otrjä Vorurteil gegen ben Broidauet
^tcbiget $aul flinbenau. Urteile anbetet fleute übet benfelben. (Eine
gefdjaftlitfje Angelegenheit annfdjen 9tott) unb ißetct <8olbfd)mibt. ®altt)afat
flott« beborfte&enbe «ntunft in ©Urenberg, ©ödjetbeforgung. flutfjerS
©<^rift: »efenntni« Dorn «benbma^l &$rifU.

— Uarie adfectus sum ex literis tuis, partim attu-

lerunt laeticiam partim tristiciam. Gaudeo et gratulor tibi
primum de suscepta conditione. 1 ) Faxit Christus vt illi
sie praesis vt per hoc et bene audiat dei nomen et frater
tuus adiuuetur. Sinito Satanam esse tentatorem, nihil
efficiet contra te, modo tu te illi opposueris restiterisque
orationibus frequenter. Ista quae de infirmitate mea scri-
psisti, legi Luthero et Pom er an o. Non rogati statim
hortabantur me, vt quam primum aerem mutarem. Et
Pomeranus uolebat, vt hoc quadragesimae tempore fieret.
Ego uero mecum decreui, me hanc profectionem perfectu-
rum statim a feriis Paschae. Nam non libenter discederem,
antequam D. Martinus extremam manum imponeret Epi-
stolae priori ad Timotheum.*) In hoc te audiam: quiequid
mihi suaseris, obtemperabo, credo enim eum adhuc finitu-
rum lectionem hanc in tribus septimanis. Deinde con-
fiteor hic tibi, uehementer perturbauit me, quod ab illa
ambienda dissuades. 8 ) Ego ferme omnino ita mecum con-
stitueram. Uerum ad tua scripta imperabo mihi per dei
gratiam, donec ad te uenero. Tum de hac re et aliis co-
piosius commentabimur. Hoc te celare non possum: Timeo
ne nonnihil sit in Paulo 4 ) isto praedicatore, quod humano

») SRotlj b>tte am lb. Februar fein Ämt als 6tabtfdjreiber angetreten.
SWiHer, Stoib ©. 65.

*) Sladj Cod. Jen. Bob. q. 24« beenbete 2. biefe SSorlefung am 30. Dtävj.

*) $ternad) fdjeint Köter fdjon iefet fidj mit bem ©ebanfen einer jiueiten
Beirat getragen $u b>ben.

') flinbenau. »gl. SRüIIer, $aul flinbenau. fleißig 1880. ©. 27.

©eorg Wörer.

25

more in ipso detesteris, quod tarn saepe et etiam tarn plu-
l ibus de eo mentionera facias in literis tuis in sinistram
partem. 1 ) Uide, mi Stephane, ne Satan hic tibi imponat.
Soleo ego diligentissime inquirere de ipsius doctrina, mo-
ribus et uita, quotquot aliquando cum audierunt, cum eo
conuersati sunt et quibus ipsius mores et vita perspecti
sunt. Isti nihil mali de eo, sed quaeque optima dicunt, nempe
quod optime tractet scripturam et quod pluribus donis a
deo insignitus sit. Et jam Lutherus aiebat: Paulus ille
exhibet se satis humanum in literis suis quas ad me iam
dedit.*) Insuper pastor ipse testimonium Uli dat,») quod
multum effecerint literae meae apud ipsum, et quod pro-
miserit se nihil non omissurum, quod deceret fidelem et
prudentem uerbi ministrum. Tu contrarium scribis de eo,
quod de nouo ic. Vtri nunc credam, tibine an pastori
uestro et Luthero qui diuersum scribunt et loquuntur?
Uide, frater, vt Christiane et pie hic agas. Cum Petro
aurifabro egi. Primum obtuli illi literas tuas. His lectis
aiebat se certo citius praestiturum fidem et daturum quod
promisisset, modo sciret artem hanc certam esse, se uero
nc teruntium daturum nisi prius eam probasset, vbi ex-
plorauerit eam, non fallere, sed constare sibi. Fide certa
promisit se staturum promissis. Audientes hoc suum re-
sponsum, consultauimus nos ambo, quibus rem commisisti,
quid nobis agendum. Tandem uidebatur nobis c re vtrius-
(jue uiri, vt artem illam comprobandam daremus illi. Non
est quod te fraudetur, procul dubio seruabit fidem. Nam
dixerat: quamprimum nouerit artem id posse quod tu de
ea iactas, se fabrefacturum cyphum similem huic, quem
tibi aliquando ostenderit.

Inquilini vxori locutus sum, et dedi mandatum, vt
aperiret fenestram; se hoc facturam dicebat, et ne timeret

') »gl. be SB. III. 282.

•) $le nW erhaltene Wnttoort auf Sutljct« Sörlcf an Sinbenau öom
10. gebr. 1628 (be SB. III. 218 f.).

■) Huf Mefen nl$t erhaltenen SBricf $au8ma»inS bejie^ fldj fiutfcr be SB.
III. 287.

26

Qfcorg Siörer.

se eiiciendam cum marito e domo, libenter hoc audiebat.
Expectaui quoque literas D. Balthasaris. 1 ) Nam promisit,
cum nuper nobiscum erat, se proximo tabellario scripturum
ad me, et de rebus suis me certiorem redditurum. Salu-
tauit quidem me uerbis ipsius nuncius ille, et rogauit, vt
ipsi hospitiolum conducerem. Sed quid facerem non habito
ipsius Chirographo. Locutus sinn quidem cum Karpo-
phero.') Sed nihil certi potuit mihi promittere, nam Hie-
ronymus wernerus*) adhuc locum istum occupat, qui
si alio se contulerit, habebit D. Balthasar locum suum.

Misissem tibi et psalterium Bellicani, 4 ) uerum cum
irem empturus illud, Bibliothecae non erant apertae, et
praefecti illarum in conviviis. Alias habebiß. Orato domi-
num deum patrem nostruin pro nobis omnibus. D. noster
pluribus jam agit contra Sacramentarios.*)

16. ttifiij 1528.

27. ©w« $fotv, (N. 129.)

Untetlaffene »udjetfenbung. 9tou)g gefdjoftlidje Angelegenheit mit

Steter ©olbfd&inibt.

Adieci in calce literarum proximarum«) me tibi

[mittere] praesenti tum nuntio libellum Lutheri contra

*

») fiot). «gl. be SB. III. 280. Sitterofur übet t&n f. »eitr. jur ffidtf.
ftirdjengefd). I. ©. 138. »gl. oud) öudjwalb, «Derlei au« bret 3ab>bunberten.
Siuidau 1888. ®. 21.

*) SBo^l Matthias Carpophorua. >Jur 3>ilnaljme an bei »eerbigung
t>on bejfen grau Slifabei§ läbt am 21. Huguft 1549 3acob SJWid)iu8 ein (Scr.
publ. 1553. 931. m,. ,Mathiam fnuere scholastico ordini nec rüdem eaao
literarum, et natura et arto muaicum esse, ac multoa laboroe utilea
uniuerbao ciuitati et Academiae austinore et ciuem esse modeatum et
beneficum'). »gl. Sennort, Athonao 931. Uuu

•) «m 24. 3*jember 1527 r>atte ibn fluider nad) 8erbft ju einet »robe*
prebigt für ba« ^favvomt geftbWl. be 98. ©elb. VI. 84 f. »gl. ©eifert,
SJfeffinger @. 41.

*) Gonrab SJeMcami«. «gl. (SnberS, »rieft», fi. III. 92.

5 ) »gl. be SB. III. 296. fiüftlin, SR. $!. II. 104.

ö ) 93om 26. gebr. 1528.

Urban Catbmm.

27

Catabaptistas. Et uolebam mitterc. Uerum cum literas
obsignassem et iam adesset adolescens, Sellarii filius literas
a ine poscens, primum in aninuun subit, quod Qeorgio
Halae a Contionibus in Goltperg 1 ) exemplar misissem,
quid facerem? puer dicebat iamiam abiturum nuncium, nec
poteram a Bibliopolis emere. Nam nondura illuxcrat dies.
Cogito mecum ,bene est, literas mittam.' Redicns tabella-
rius nonnihil in nie commotus erat, quod tibi scripsissem,
eum esse latorem libelli, quem tarnen a me non aecepisset.
Cum iam praestare uellem, quod nuper per me neglectum
est, iterum non possum, quia ne vnum quidem exemplar
potcst reperiri uenale, sed sub incudem reuocauit libellum

Hans Weis,«) habebis breui vnum. Petrus auri-

faber nondum potuit artem illam probare, nam dicit, se
nescire adhuc quantum fd)cibtuaifcr§ debeat accipere, nec,
vt dicit, quicquam Uli de hac re scripsisti. Tu et hoc Uli
indica. Caeterum quod promisit dicit se fldeliter praesti-
turum, immo plus daturum, quam promisorit, modo ars ipsa
constet sibi. De aliis eoram colloquemur, cum ad te, deo
fauente uenero. Differam tarnen aduentum meum ad te
vsque ad ferias paschales.

25. SWarj 1628.

28. fjhrbmt glaüiinjtt.

$)er Skcntiat ©ebalbt«) 3ft nod) md)t rotjbbec gegen

9ßt)ttcm6cvgf fommen

') $ala war ^feffinger« Sorgatiger in ©onnemoalbe getoefen. «gl. ©eifert,
«feffiitger ©. 39. 9?eue* Krtt)lt» für färfjf. ©efetj. XI. ©. 62 f.
•) (Sri. Wu«g. 99b. 30. ©. 151. n. 2.

3 ) $er 3urlft ©ebalb SNunfierer, SKelandjtQonS ©djroager (©d>mtbt,
SRelanittjon. glberf. 1861. ©. 49). <Sr ftarb 1639 mit feiner grau an ber
¥efi, worauf fintljer ble toenoaiflen Äiitber in fein $<m« aufnahm, be 5K. V.
218 f. Jtaftlln, SR. £. II. 446. «gl. Wutb.er, Hu8 bem UniberfhatS* unb <8e*
1tt>r!enieben im Seitalter ber Deformation ©. 495.

28

fette «ii) 1528.

29. 6fiTj Eirrr. M. t

SR. beruhtet SRotlj über £u:rxr«, Ittlssiciaa* xxi IV jr^agmf ikrbalien
gegenüber Scott*« Cfjeanstli^erJj« «=> n^r« tstrfead) rß noct)

in 3cna. «m|>feb>ng bei ©tidüberfn^«* &»ri> fcKici**. ftücti^r

ber Uiu=<ix:Il

Omnia fideliier executus sum. vt roirasti. Polli-

centur omnem operam et D. Martinus et Philippus.
Legens Lutherus literas tuas Lutherus dioebat: deus sie
uoluit hominem humiliare et nescio an ex re ipsius esset,
si sibi baec vxor moreretur. Pomeranus rescripsit. 1 ) Vxor
multum te salutat, bene habuit in itinere, praeterquam
quod Lipsiae vnum diera deeubuit, iam melius habet in
aere natiuo. — — Vxor tua semel atque iterum uoluit
mecum loqui: qui mihi placeret, quod Ulic ageres scribam,
item quod tibi res esset cum Paulo«) illo, sed non daba-
tur mihi audiendi locus. Omnia quae mihi dixerit, tibi
fldeliter suo tempore communicabo. Tu ne nimis te ma-
cera: agnoscito omnia quae tecum geruntur bona dei uo-
luntate geri teque corripi hic, ne cum mundo impio per-
daris. Tu interim memineris eorum quae hic audiisti et
didicisti. Jam tandem experieris longe aliud esse multa
scire, bene posse loqui de rebus pietatis quam re ipsa
praestare id quod uerbum dei exigit. Ego et tu in mini-
mis tentamur, et adeo fragiles sumus, vt fere desperemus:
quid futuram putas, si deus maioribus tentationibus nos
adoriatur? Instrictus es panoplia dei, hoc est: uerbum dei
habes, uide vt hoc praestet in te quod potest praestare,
praestabit autem uerissime, modo hoc ipsum fideli corde
arripueris: hoc est; non sinet te desperare, sed eriget ani-
mum tuum, vt tandem uincat et hanc et maiorem tenta-
tionem, per dominum.

') (Sin toerlorener »lief on {Rott). Sgl. Bogt, «ugenbagenä »riefio.
6. 74 f.

») filnbenou.

Digitized by Google

Qkorg JRörer.

29

Uitus 1 ) non rediit ex Gena, is vbi redierit, reposcam.

Doctor Martin us dictu mirum quantis negotiis impli-
citus sit: scripsisset tibi, uerum cum sciret me tibi scriptu-
rum et ipse, vt Cordatus testis erit, aliis rebus longe
maioribus occupatus esset, mihi comraisit, vt te eius no-
mine salutarem promitteremque se nihil non facturum no-
mine tuo. Mitto tibi nie f. 2 quos reseruabis mihi vsque
ad aduentum meum, illos aeeipies aCordato nostro quem
vt ministrum Christi et fratrem in domino tibi commendo.')
Munito te aduersus oblocutoris aspida uerbo dei. Ne cu-
rato, quid in te iaciat, modo libera sit conscientia. Soletur
interim te hoc Pauli: quotquot pie uolunt*) jc. Quao toties
a me postulasti, mecum adferam. Interim bene uale et
rem omnem commendato deo. Ita loquar et agam cum
vxore tua, vt nihil tibi mali inde eueniat, sed potius, si
modo per deum possum, vt amicissimi reddamini. Schola
rediit, Philippus sequetur breui.

7. 9Iptll 1528.

30. ®ttt% p«r. (M. 65.)

fflßrerS Beabfic^tiQtc Keife nadj Qmidau. ©ugenfjngcn« Berufung nadj
Sraunfdjroeig. Xob bon ©ugenljagen« «Söljndjen. Cutter« Reife nadj
Sorga«. Hott)« ftrau in Wittenberg. $eter ©otbfdjmlbt« lodjter.

Timeo ne, cum licniam Cicneam, te isthic non

inueniam, quia dicis te propediem uenturum ad nos. Sta-
tim a feriis paschalibus, imo in ipsis feriis accingam me
itineri, uide vt te domi inueniam. 4 ) Pomeranus auocatus
est ad Brunschwigenses. 6 ) Tempus nondum nouit, quo
sibi abeundum sit. 6. Aprilis puerulus junior natu Pome-

') ?(merbart).

«) Sin gfiftll^c« Hmt in Bwidau erbielt Sorbatu* erft na$ bem Wihftritt
fiiitbenaw«. be ®. III. 426; SRÜHer, Stoib. ©. 78.
») 2. tim. 8, 12.

*) Störet reifte über {Ulenburg, wo er €>0alatin befugte unb ben ©tief
be 39. III. 808 mitnahm. SBobl aud) be ©. III. 802 überbradjte er.
•) W- ^««ng, Sugenbagen ©. 48.

Digitized by Google

©eorg SRörer.

rani sepultus est.') Domi iam non agit Doctor noster,
cum principe abiit Torgam dominica praeterita. 9 ) Literae
tuae quas attulit D. Cristianus*) vxori tuae, 4 ) ipsam fere
enecarunt, decumbit iam more suo. Si te adeo non düi-
gerem, nequaquam inuidiam et maliciam ipsam inviserem.
Nihil enim proflcio. Dicebam semel, cur deseruisset ma-
ritum, quem sequi deberet vltra Sauromatas jc. id) mein
fic gab mit tyar ab. In posterum ne uerbulo quidem memi-
nero hujus negocii. Qui laudes tuas praedicet monstrum
istud, soror ipsius, non possum tibi iam recensere, ne te
conturbem. Sed hujusmodi uerba loquuntur, credo saltem,
vxor et soror ipsius me audiente. In summa nihil sunt
querelae tuae, in comparatione querimoniarum quas illae

effutire solent, cum ad eas uenio. Sed sat de istis *)

praesenti plura dicam. Non est doctor in terris (imo si
Paulus et Christus ad essen t, nihil efficerent), qui persuadeat
vxori tuae se male agere. Et hoc me pessime habet, quod
in ore Semper habet Euangelium et Christi nomen, et In-
terim tanta inuidia laborat, vt etiam iis qui sibi affinitate
iuncti sunt, nihil boni faueat, imo nihil boni de ipsis loqui
potest. Sed tu ista tecum reseruato, ne nouum incendium
excites. Animaduerti ex sermonibus ipsius quod ea quae
te solum scire uolui et ipsi communicaueris, vt quod de
puella Petri Aurifabri scripsi, multo aliter interpretata
est, quam ego tibi scripsi: Nempe quod Aurifaber eam
obtulerit mihi ac pene coegcrit vt ipsam ducerem. Hoc
non scripsi ad te, id quod testabuntur literae meae. 3)u
h>eift ttxiS bein toeib für ein meurf i)at, fo fanftu btd) tttdjt entfallen.
Quid opus erat hoc illi dicere? Nisi ego praeuenissem,
timeo quod rumorem, nescio quem, de me sparsisset. Sed
rogo te per Christum, ne uerbulo istorum memineris ad

') «gl. q. o. D. ©. 49.

«) »gl. filngfe, ffleifegefö. ©. 166. $er öor$ergefcnbe Sonntag ift bet 5.*pv\l
») »eier.

4 ) Übet ben ©treit awlfcfcn Wotb. unb feiner ftnw Utfula geb. »rüget
»gl. 9KÜQcr, SRotb. 6. 67.
») Unleferli*.

Digitized by Google

3ofcmit Hantel. — Urban ©albuwtt.

31

eam, nisi uelis ei summo exitio esse et immo armare sae-
vissime et cum periculo salutis ipsius. ©Ott mu3 ftd) ftom
machen, 3d) bnb bu bnb SRartin tmb Horner toerben fie muffen
Urfel ftrugerS raffen bleiben, ba rtrf)t btdj nadj, bnb ftc( bidj ju
frtbe et ora deum patienterque fer crucem, quamquam raro
duram ab illo tibi impositam. Nouit, propter quid te tam
grauiter preraat, persuade quoque tibi certe, quod non sinet
te in illa tentatione succumbere. Uerum ueniet et non
tardabit. Tu interim ex fide tua uiue. Uelim, literae bae
a nemine legerentur, praeterquam a te. Magna copia
puellarum et uiduae aliquot proponuntur mihi, nobiles et

ignobiles, mihi ») crede mihi: in maxima copia

ßum egentigsimus. Ego oro vt deus mihi det vxorem. Pro-
posui me nullam dueturam nisi post reditum meum. Uale
interim, charissime Stephane, orato pro vxore tua et Om-
nibus nobis quam diligentissime. Uide vt te domi inueniam,
uel perturbabis me uehementissime.

5. Wal 1528.

31. §0t)dnn Pontel. (N. 126.)
übet mehrere tobeafftue unb bie leranttjeit be« Ulricfj $htbar.

— — M Capell subitanea morte ante edes Tile dheni
vltima Aprilis perijt. Vdalrichus Pindarus') grauiter de-
cumbit. 26 Aprilis d. pomerani filius et meus dilectus
filiolus morte quoque simul vna die perierunt.

8. 9Rai 1528.

32. Urban faUuum, (O. 36.)
Über ÄöeM unb SDlflnfterer* «orlefungen.

Doctot Sipe H bnb Sicentiat ©ebalb lefen tttetyffig, abir

3d) f)ab alle« bon b,f)nen nidjt nad)fcf)ret)bcn tonnen, ©jo bitl beb,
mir abir jit beftnben froH eud) atjne bortjugf mitteg.eteb,let »erben. —

•) Unleferlid).

s ) fiitteratur über i$n bei (Snber«, «rtefto. fi. I. 102 f.

Digitized by Google

32

SHofa fioyin. — 3obann SRantel.

18. Wal 1528.

33. Sofa ftfin. 1 ) (0. 32.)

TOelbet, ba| ib> Ototte, 8aUb>far flog, in «Httenbetg bleiben toiO, unb
tabelt Wotlj, weil et ba* geiftficfje Hmt aufgegeben b>t.

mein tyerr fyit in rot funben er fol f)i;e beleihen wann

er t)at groffen luft $m ftubiern önb mid) munbert gros unb aud)
anber tc^t mer baä tyer ain fotef» mefen berfafft ja t)er femtt mir
ain erfdjreflid) eremfct baS ijer ain fotcfjer btyener beS wort gotteä
fetynt gewefen bnb nun eud) fo gar auf btte t>aberf)änM gebt, bar»
cjue man wol anber letyt funb

13. 9Rai 1528.

34. loljamt UlanM. (0. 33.)

Wottj« Stau will fid^ au0fbb>en. SugenfjagenS beborfieb>nbe Ubreife

nadj ©raunfäweig.

Vehementer literis tuis vxorem tuam in mero-

rem coniecisti. Age ut in posterum mitiorem te sentiat
in literis. Jam enim a d. Pomerano persuasa, parere

vult tue voluntati.*) Jam nihil noui est quod ad te

perscriberem praeter hoc vnum quod videlicet d. Pome-
ranus noster breui et fortassis hac ebdomate 8 ) hinc pro-
fecturus est cum vxore et familia sua Brunszwigam ver-
sus.*) Dominus illius sit dux et redux.

Tuus

Joannes Palliatus
Cappellanus.

») Sgl. 9fr. 26; (öinftwalb, WUerlei aus brei Sa^. ©. 21: öaitbafar

Soft. bat ein ©aumgartnernn,' SRofa bon lobbftcijn, bie juDot ißeter

Rommel jur ee gebabt, jura eelidjen wt\)b).

») »gl. aber 9ir. 36.

•) «gl «rief Dom 7. «ptil.

*) «gl. «ogt, 3ob;. ©ugenfagen« ©riefipeä)iel. 1888. ©. 74 f.

ecbolb TOünftcrer. — (Bcorg NSrer.

33

17. Wal 1528.

35. gtrbal* Pünftofr.

»ertötet übet [eine atabtmifdje I6,atigfeit

Ego adhuc priuatim Institutiones cum aliquibus

iuuenibus optimae spei repeto. Interim quoque non negli-
gens excrcere quae hactenus in iure didici. D. Bene-
dictas Licentiatus ») mandauit mihi ut publice institutiones
praelegam, sed non puto mihi faciendum esse nisi hoc
princeps iusserit.

19. Wal 1528.

36. Wtm prer. (D. 41.)
Sott Wotlj« grau, ©ugenljagen* Hbrctfe. fflöter« «etlobung.

Statim literas tuas ad doctorem Martin um scri-
pta«, eidem reddidi, consuluiquc num reliquae omnes literae
aliis praesentandae essent, praesertim cum vxor tua sponte
se promittat redituram ad tc, quam primum conualuerit.
Dictu mirum quam largiter flore lamentarique ceperit ad
ingressum meum, conquerebatur ferme integram horam se
nihil mali aduersus te commisisse culpamque oranem in te
vnum conferebat. Lubentius interim in media hercinia sylva
fuissem quam quod illi aures praebuissem. Malicia summa
occupauit miseram. Deus misericors liberet eam. Pome-
ranus abiit Sabbato ante Uocem Jucunditatis. 1 ) Huic
literas reddere non potui. Neque Philippo uolui reddere,
ne re tot capitibus communicata, quae tot sensus habent
et consilia quot ipsorum sunt, nouum incendium et deterius
incenderetur. Literas a fratre vxoris») scriptas ad ipsam

') $<tiiü. »gl. Scr. publ. prop. I. 91. Ff. Wülfer, Unlb. u. ©elebrt.»
fleben 6. 495; be fB. 6cib. VI. 218. 687; »urlfarbt ©. 519; ffolbe, fltraf.
©. 476; Jfatucrau, 3on. II. 404; $artfelber, Melanchthoniana paedagogica.
* Sdpj. 1892. 87; (JnbcrS. »rief». V. 129 f.

*) Sxrnwcb, reifte tB. erft am 16. Wal ab (gegen gering 6. 49).
*) Tregor Jfrüger, Kaplan in ^aDe.
Bn$ftatb, 8- »itttnberg. 6t«bt< unb Unto.«4fcf4. 3

Digitized by Google

34

Qteotg 9törer.

neque uolui legere ipsi ne oflenderetur ex lectione ipsa-
rum, quia aliquanto duriorea erant. Non credis quomodo
ex leui uerbtdo occasionem accipiat aduersa valetudine

laborandi aliquot dies. Conqueritur quod Vrbanua 1 )

eam non invisat. In summa promittit se redituram ad te,
vbi pristinas uires receperit. Hoc quando futurum sit, deus
nouit. Non tarn amice possum homini loqui vt antea, et
nisi cito abierit, rott tcf) ic bcn teyt mit ber gjoä ein mal fagen
bnb nrifö gar mit tyfjt bcrberben. Pastori Hausmanno polli-
citus sum me missurum collectanea Pomerani in Episto-
lam priorem ad Cor.; quantum ipse dictarit suis auditori-
bus,*) tantum mitto. Scripsissem optimo uiro, uerum nec
mihi nec tabellario isti licebat; nam ego aliis districtus

eram negotiis, ipse parabat profectionem. Composita

res est cum muliere, breui habebis literas ab ipsa, iam
nullas potui poscere. Interim Jhesus Christus te seruet.
Magdalena mea addicta est mihi 15. Maii. Breui seque-
tur me. Si uoles interesse nuptiis meis, uenito hac septi-
mana ante penthecostes. 8 ) Ex reque tua et uxoria esset,
vt huc te reciperes. Uerum si commode hoc fleri nequit,
maneto domi et praestato quod debes. Jhesus Christus te
seruet in sui uerbi amore. Salutabis omnes amicos meos,
Scholae praefectum 4 ) cum suis, praesertim d. Laurentium 6 )
cum vxorcula. 19. Maii quam celerrime. — —

') ©albuijn.

») 8g(. ©. 18. n. 2.

•) S)ie $odftett fonb am 28. 9Roi ftatt «gl. »rief SRontcI* dorn
29. SRat 1528.

*) ßeonfcrb «Rottet. Sgl. $erjog, ©efa^fe beö 3ioi(fouer ©Jjmnajiumä
@. 75 f.

B ) ©oranit*, qjrebiger an ©t. ffattjartnen ju 3i»tdau.

Sobann Wnntel. — Weorg öftrer.

35

29. SRai 1528.

37. grault Partei. 1 ) (0. 29.)

fcieroiüjmu* ©entere $oefjjeit unb Berufung naeb, Sudan.
9?örer* Serniftljlung.

— — d. Hieronymus Wornor in vxorem duxit vir-
ginemAnnam filiam Fritzschen que e regioneM. Vachs*)
morabatur. Pridie hinc Luckam*) abijt. Vocatus illic per
ecclesiam ad munus apostolicum. Georgius 4 ) noster hac
nöctc sponsam suam in edes nostras*) ex nuptijs peractis
in edibus Doc. Cristanni«) solcnni mulierum comitatu ad-
duxit.

«nbe TOai 1528.

38. <®tm JUrer. (D. 23.)

»on JHotfj« grau.

Die ueneris mane mittit ad me vxor tua Doro-

theam 7 ) vt ad se ueniain quam ocissime. lbi orat vt pro-

») Wacbjcbrift ju einem für Urfula 9iotb, gefcbriebenen »tief.

•) 93altbafar ftocba, au* Badja an ber ©erra gebürtig, «gl. fcartfclber,
Mel. paed. 6. 271.

•) 3" Surfa (in Ottenburg) warb bei ber fiircbenbifitation 1528 bei Pfarrer
Sodann ©inbenberger „bngefebirtt befunben, bodj trewüdi berwarnet, bnb bieweU
er nidjt ftetig« brebigt, in ber JBertjoffnung , et Werbt fidj beffern, audj alfo
gebulbet" unb ber ,Concionator* 9Ri(t>oe( Jrramer „jientHdj befunben." 1533
war Wognu« $runca bjer Pfarrer. (SRittellungen ber gefd)ict)t8- unb altertumS*
forfdjenben ©efcHfebaft be* Oflerlanbe«. IX. 6. 185 ff.) — »ftad) ber ttrjronir
fiurlauS (in ber Sauftfc), gef abrieben bon $rof. Dr. Setter, war ber erfte eban*
ge(ifä)e ©eiftlid)e ffafbar «Ib. «euling au« Stolben, friujet ©djulrcttor, bon
Cutter am $eterbaul«tage in ©Ittenberg orbiniert. — — «uf ben nab> bei
£udau gelegenen ©djlüffcm waren fdjon feit 1525 bon ben Sbelleuten mehrere
Pfarrer entlnffen unb burdj $rfibifanten erfefct warben, meiere ben ©otte«bicnft
nadj ber ©Ittenberger Streben otbnung einrichteten. ©oDte bielleidjt fjieronbmuS
SBerner JU biefen ^rfibilanlen gehört baben?" («ad) gÜHger SRittellung beS
fcevrn Dberbfarrer ©djibbel in fiudau.)

•) JRörer.

•) $>ie 3>la!onen wob^iten alfo jufammen.
•) ©eler.

*) Wotb« 6<bwagerin 2). firüger.

3*

36

prium ad te nuntium mittam tetjue ipsius nomine rogem,
obtester, imo adiurem, vt quam citissime ad nos uenias si
eam uiuam uelis uidere. Statim cogito, quem missurus sim
nuncium, cogitanti mihi de hac re incidit, quod priori die
Michael Stiffel 1 ) reddiderit mihi Hieras aGeorgioSpa-
latino tran&missas. S tat im accedo ad Stifelium, rogans
nun nuncius abierit, comperio eum adesse adbuc. Ne ergo
te grauarem impensis istis dandis nuncio conducto, Scripsi
per eundem tabellarium, qui proficisci uolebat Aldeiibur-
gum, rogoque Georg Spalatinum vt quamprimum hasce
tibi mittat.*) Conspectis itaque literis fac quam primum
te ad nos rapias, nam quantum ego uideo serio laborat
graui infirmitate vxor tua. Literas non omnes praesentaui
et hoc consilio Luther i feci, ne tuam vxorera modo plus
adflcerem moerore, si plures ad eam uenirent locuturi cum
ea et increpaturi. Uale, pluribus tecum agerem, per an-
gustiam temporis non licet. In summa: fac ad nos uenias
in tempore.

21. 3uui 1528.

39. <$tm $tor. (D. 37.)

»oh 9totb> gfcau. ©riefe nach, Qtoidau unb Schlettau. «rlöfdjen ber ^eft
in ©Ittenberg. Wöretf gfcau.

Habes Vrsulam tuam quam tantopere suspirasti.

Dispeream, si non tarn gratus fuit mihi ipsius decessus
quam gratus erit tibi eius aduentus. Nihil potuit miseranda
raulier agere iam plus quam 14 dies, quam detrahere mihi
apud omnes qui ei praebuerunt aures. Idem et aget te-
cum conabiturque vt tuum animura hactenus in nie pro-
pensum alienet omnino a me. Uerum ego meliora mihi
de te promitto, quam quod illius uerbis fidem adhibeas.
Nosti enim hominum rem. Misi iam per ancillam illam
tibi testamentum nouum graocum, cui et ad te, Dominum

■) ©cU grii^a^r 1528 in ÜÖitteubcifl. 8 fl l. fcerjog, Siealeitcijcl. XIV, 704.
•) ÜMUW ift blefei ©rief jugleid) mit be 38. III. 326 (25. Wal) be*
förbert looibni.

Digitized by Google

Weorg {Hörer.

37

Pastorem, et D. Doctoris Stephani 1 ) vxorem dedi literas
tibi praesentandas, tum per te reddentur aliis duobus. In-
super uide, ne famula illa amittat literas ad praedicatorem
in Schlettaw*) scriptas per D. Lutherum, D. Baltha., Ä )
et me, nam de ardua satis causa per eas certior reddetur,
quam suo tempore te non coelabo. Literas tuis additas
reddito vxori D. Domini Stepjiani. In iis eam certiorem
facio, matrem suam penitus sibi reconciliatam. Tu Uli
nescio marito dabis literas, nam tragoedia illa inter ma-
trem et filiam acta, omnino eum latet. Rumor est hic,
Dorotheam uestram cuidam sutori desponsam seu po-
tius addictam. 4 ) Multi de hoc me interrogauerunt, uerum
nihil certi, immo omnino nihil potui respondere. De statu
rerum nostrarum paucis nuper scripsi D. pastori uestro.
Nihil audimus (pro quo gratias et habeamus et agamus
patri benignissimo) de peste. Statim post meum reditum
corripiebantur duae midieres peste in vna domo, ex qua
paulo ante hospcs istius domus peste extinctus elatus fuerat.
Uerum nihil mali sunt passae, nam rursus conualuerunt.
Ego per dei gratiam vxorem nactus sum satis commodam
mihi, fuit vt nosti monacha, sed jam tribus totis annis adeo
assueta et exercita laboribus in priuatis aedibus, vt nihil

») »üb.

•) Valentin ©arttjel. Ob ibentifd) mit ». bcc 1519 fcofbitalbrebiger
Alt Hnnaberg würbe? (flreujjlg, Mbum ©. 13. 3m <5ad)f. (Jrneft. ©ef. Wrcf).
Seimar (Reg. KK. p.77. N. 30. 17 Z U begegnet un8 ein Grübet unb ein Strjtuager
$.8 in Hnnaberg. Sbenba befinbet fitr) eine ftufforberung ber Turf. Wfite an
SSolf t». ©eifjenbad) unb $an« toon fcoljig (21. 6ebt. 1628), ju unterfwf)en,
nwrum ber Slbt ju Gküntjain „toff anfudjen ber cinrooljner jur 6d)teten" JBartfcl
fabe gefangen nehmen taffeit. 9M a. a. O. N. 30. 17 mar 1517 Pfarrer in <S.
M. $einriä) SIeun.)

•) «OB.

4 ) $>an* Äerften, „ein feiner jutrjtiger ftrjufiergefell" fear bet Bräutigam
(»gl. ©utfjmalb, Wotb, 6. 159). S>le £ocf>jeit fanb (Snbe 1528 ftatt. Storotljea
an UrfulaiRotb. am 9leuja$r«tag 1529: „rolft, ba«bnfer roierbtfebafft ifi mitt guetten
millen unb frer/ben boüenbt toorben, unb mir autt» mitt guetten eerenn finbt be«
ftanben, bnb aud) ain gewinen« boran geljabt ljaben, bnb awf) boctor martinu*
ift ba gemefen, aber magifter flatf<f)retober unb HcenÜat 6ebatbt finbt itict)t ba
gemefenn *

38

öcotg fflörer.

desideres in ea quod ad bonam matremfamilias attinet.
Dominus det gratiam vt aliquando invisaa, tum uidebia,
conuenies cum eaque laetaberis. Tua, vt dixerunt mihi
qui ex ea audierunt, non dignata fuit eam nomine vxoris
Qeorgii appellare, sed Nonnae. 1 ) Uerum stultus ego, imrao
stultissimus quod de istis mulicbribus anilibusque rebus
tibi scribo. Tu noli quicquam de hoc illi dicere, ne no-
uum incendium incendas. Certe timeo ne tandem redeat
ad te, vbi neminem amplius habuerit cui obloquatur, teque
petat sua malesana insania. Christus te soletur spiritu
sancto suo liberetque ex hac cruce. O quam uerissime
dixit iam mendacissimus Georgius de ea, quod maie et
bene habeat quam uult. Et nisi fallor, tu uel iam ex
parte expertus es, uel breui, id quod deus auertat, ex-
perieris. Ego aliud consilium tibi dare non possum, quam
vt penitus committas rem uoluntati dei, qui, crede mihi,
non frustra premit te hac cruce, qua et suo tempore libe-
rabit, non sine tuo magno commodo. Tarnen Interim et
nonnihil spero, quod in summa concordia posthac tecum
victura sit, nam istis diebus quibus nobiscum egit, intel-
lexit, credo, ita dulce sit [!] conuersari cum marito quam
abesse ab eo. Tu de rebus tuis me certiorem reddito, mi
frater, et noli, nisi uelis me vltra modum perturbare et tu
in immerentem peccare, irasci mihi. Emenda alia de de-
bito tuo. Quod mihi debes, indicavi in proximis literis.
Nihil librorum Lutheranorum hic habemus quod recens
in lucem aeditum fuisset. De marchione ne uerbum qui-
dem audimus. Roga Dominum Pastorem vt mihi respon-
deat ad literas meas, tu cum habueris nuncium, addito eas
tuis. Uale in domino bene cum tua quam dominus tibi de-
dit, cujus inflrmitatem fer, donec dominus eam confirmarit
Salutat te mea Magdalena. Salutabis si tibi videtur, (timeo
enim ne nouum malum exoriatur audito meo nomine, adeo
illis duabus inuisum factum est) vxorem tuam et sororem
ejus.

») Ob mxext &tou Me fiüfcre Könne SHarflaretlje [!] bon SHoctiau nat?
»gl. be ©. «selbem. VI. 683 (togt. »rief JWÖrev« Dum 2. 3an. 1529).

Digitized by Google

39

9. 3uli 1528.

40. ©OTJ $arnr. (B. 92.)

SRitleib mit Wot§< eb>lid>en ßwiJHgfeiten. ftot^ft Boflille unb 8utb>ri
Urteil Aber biefelbe. 8ermd)tung ber bie ffiottjföe (Hjeangelegetujeit betr.
©riefe. 3Reland)tb>n* Urteil Aber «otlji ftrau. Deren Berteumbungffud)t.
Wittel ju ib>er »efferuttg. ßutljer* Borrebe §ur ^oftilEe.

Cum dolore ingenti legi literaa tuas, condoleo

tibi, condolent omnes pii et docti uiri tibi, praesertim Mar-
tinus, Philippus et Jonas qui omnes cum haberem lite-
ras tuas in manu, eas legerunt, quamquam hoc omnibus
modis prohibueris. Statim lectis literis promittebant sese
8cripturos tibi vterque Philippus et Jonas. Hoc et prae-
stabunt: nam ipsis etiam inuitis extorquebo literas, si iam

non, tarnen alias. Vrgebam Doctorem vt quam pri-

mum scriberet praefationem, sed aliis occupatus non qui-
bat. Rogabat me ad coenam, tum inquit ,de coena tibi
scribam': quamquam ad primum aspectum postillarum non-
nihil succenseret dicens ,Ad quid istae postillae eduntur
in lucem, cum prius per me diligentius et locupletius scri-
ptae et editae sint?' tum statim mitigabant eum Philippus
et Jonas, tum esse frustraneum laborem, modo ipse suas
agnosceret. Addebam et ego Non displicuisse Pomerano
liostro istum tuum laborem, quem quamquam plus delecta-
rent contiones habitae a D. Marti no quam ab eo medi-
tatae et scriptae. Deinde displicebat Doctori quod addi-
deris in Titulo ,Sermones Lutheri vbi rediit ex Pathmo
suo/ Item et hoc offendebat casu inter legendum ,Euan-
gelium mu3 Dbel $eren, latine: male audit' ic. Sed de his
sat hactenus. 1 )

Noli sollicitus esse de literis vxoris et aliis ad

amicos tuos scriptis et non redditis, in nihilum redactae
sunt igne consumptoro. Qui uero tibi succenseant boni

') Sgl. «rl. Hu«g. 7. ©. XXV. TOMer, Hott) <5. 63: „Won bot bei ber
fiefifire biefer Borreben btn «inbrurf, ba& ft* 2ut$« mit ettier gewlffen 8«rurf s
baltung Über ba« SJerl äu&ert." $ler banbelt e« um bie Borrebe jum
©interteil ber JHrfeityofHae (<M. «u«g. 7. ©. 17).

40

©eorg Wörer.

uiri, vt misera illa creatura ex mera malicia mentitur, ui-
debis ex literis ipsorum, quorum aliquot iam scripserunt,
aliquot scripturi sunt ad te. Philippus cum legeret hoc,
dicebat ,quid dicit illa? Nunquam conueni eam de illa
causa et si iam mihi obuiaret, frustra credo, quod eam
non agnoscerem, nisi diligentissime eam intuerer.' — —
Vxor tua vxorem D. Wilden bonam matronam et honestam
traduxit apud multos Vuittenbergae, quod scortum tuum
esset. Et ad me in tunc modum semel atque iterum dixit
et semel adiecit, si recte memini, clamans ,Nisi cessauerit
magister meus ?c. ego mihi ipsi mortem consciscam, hoc,
inquit, experiemini, Magister Georgi/ Quid hinc famae
nascatur isti mulieri, tu ipse conijcere potes. Non est quod
uel uerbo huius rei memineris coram ista matrona nec con-
sultum est vt tu vxori tuae aliquid de hac re dicas: nam
plus exacerbabis animum ipsius quam mitigabis. Steber
©tcpfjan, dominus Jesus Christus te soletur in tua cruce.
Nescio profecto, quid tibi suadeam. Nihil profuturum est
hic meum consilium. Nosti infirmitatem, maliciam et ob-
stinatiam tuae vxoris, dulcibus uerbis non flectitur, minis
non emendatur, uerberibus hoc forte efficeres, vt se ipsam
enecaret. Cum irem 9. Julij ad Licentiatum Sebald 1 )

moniturus nunc vt ad te scriberet, ») de condicione

et moribus vxoris tuae, tum Hieronymus Krappe qui
aderat, iubebat me scribere nomine suo hoc recipe, quo
mederi deberes infirmitatem vxoris tuae ,Recipe ein gut
eidjen Shiutcl* ic. Recte inquiebat ,si quisquam eam grauiter
caederet, melior redderetur/ Sed noui quid tu efficeres
flagris. Patientia tibi opus. Hanc vt tibi praestet beni-
gnissimus pater, orabo iugiter. — — Dominus Jesus Chri-
stus soletur te suo spiritu et uerbo. (5& tyetfjt ,tollat crucem
suam et sequatur me.'») Disce orare ,fiat uoluntas tua.'
Forte nisi dominus hac cruce te premeret, nunquam rae-

*) SRünfteter.

*) (Sin SBort unleSfctr.

») 9Äatt^. 16, 24.

Söottbafar «o«). 41

mor esses, quae et quanta sit humana miseria. Non

credi8 quam difflcilis, immo difflcillimus fuerit ad scriben-
dam praefationcm Lutherus: quanto plus legebat in ex-
emplari, tanto minus adficiebatur ad condendam praefatio-
ncm. Certe omnes boni uiri compatiuntur tibi id quod
ipsorum literae testabuntur. Exemplar mittes politum vxori
Doctoris et mihi.

23. 3«H 1528.

41. §td^afai log. 1 ) (II. 126).

idj ftubicr in bat ebrcifdjenn tmb man besorgt

fiel) jeu Wittenberg bor bem marggraffeun uon Oerlin Onb toaditeim
alle nad)t bor ber ftabt bei; rrrr mannen.

4. Huguft 1528.

42. ftalttjafar (0. III.)
%tn Pfarrer ju Schlettau betreffend

— ju bem anberim Ijatt tyerr Sotyann*) at3 er toefc c$u

Miltenberg ift getoefenn meiner ijauffrauenn angcc$aigt tot\ß id)
[in] letpcflig bin gemefenn, bic oon ber fd)(ctta toolteun gernn
benn pfarcr oonn 3n brtngenn, iclj folbe 3n ain (Summa gcltö
leidjenn, tyab iä) 3n barauff gefdjribenn, nid)t ben Ofarrer tt>cg cju

*) Förstern. Alb. S. 182: D. Balthazar loi Saltzburgen 14 Janaarij
(1528). fiel) legte im 9Rai 1528 fein ^rebigecamt au ©djlettou niebet (be 38.
III. 313). 3n SBiltenbevg bjelt er fi<fi nixfi, am 20. Januar 1529 auf. Xag8
Dornet mar Valentin Qartb>l von ben Sifhatoren „faft bngefdjicft" ber „$rebiger
ju ©Alete, 3ofrinne* «ort ton Dedenborn" in S3atorn „gefdjitft gefunben" toorben.
Hm 28. 3anuar wirb Cot), „ber Wew beruften parier ju ©<$letan> betört"
(in nxldje Stellung fiulb>r i$n fdjon im Februar 1528 berufen wlffen wollte
[be W. III. 280J) unb „getieft befunben" («udjuwlb, Allerlei ©. 10. 21). 3n
©djlcttau tfnben mir ib,n no$ Wnfang 1534. (Wwb, ®<f. «rdj. Selm. Rog. KK
p. 77. N. 30. 17 Z- i wirb fein SMfolger ©altbafar ©tuler.) 3n bemfelben
3o6,re tolrb er 3)iatonu8 in SBittenberg unb wir« feit 1539 in ßelpjig, wo er
1545 ol* Pfarrer ju 6t. fc&omfi ftarb (ögt. ©eifert, ble Reform, in fieltyig.
1883. ©. 176).

«) 3>er $rebiger S3«L

Digitized by Google

42

®torg 8Jörer.

trenbenn ober pfarr cju ffymffenn, f>ab auaj f)err 3of>anfen ge*
fd)ribeun, barumb Uebcv berr magifter, id) f>ab aud) mitt 2)octor
martino felb« bauonu gerebt üub ift pf)ilibüu8 mclancton aud)
bapeü gemefen, id) miH nidjt mitt uergebenn roorttenn hanMenn, barumb
nritl id) mid) bei; DiniHuljaijbt cntfdjulbiget habeun unb iiim (Siui*
fdjrenbcnn 3nt aller peftenn auff afö uon meinem preeeptor unb ju
cfjainem argenn, bann ber teuffef ift liftig.

»litteib mit JRot§8 finge. Weue Sluägabc bes beutfäen Holter«. lob unb
«egräoni* bet fttifabet^ fiutljet. ffrucigert Urteil Uber Wot$* $opiDe.
»ertounberung Über bic $0i}e bei an jRotlj gejagten $onorar3.

Scito tu eundem me animura erga te agere quem

in raultis annis. Tibi uehementer condoleo, dominus eripiet
te aliquando ex istis inferis. Nihil est quod sciam quod ex-
eudatur iam, nisi quod denuo sub ineudem reuocauit psalte-
rium germanicum Joannes Lufft iussu doctoris 1 ) qui et
omni diligentia hoc vnice agit, vt quam emendatissimus [!]
in publicum prodeat. Uidebis quid curae habuerit in emen-
dando eo, si contuleris ad priorem editionem. 3. Augusti ve-
speri 9 hora obiit flliola Lutheri, sequenti die paucis nobis
comitantibus eam in funebri pompa eius sepulta est sub

lectione.") Ualde perturbatus fuit ex ipsius morte.»)

Crucigerum 4 ) rogaui, vt ad te scriberet Promittebat se
hoc facturum. Sed cum uellem literas poscere, non domi
erat. Non admodum arridet sibi labor tuus, quem praesti-
teris in comportandis sermonibus dominicarum aestiuarum
et de Sanctis. Nam dicit magna indiligentia a te correctos
et ab istis impressos, vt quandoque nesciat quid sibi uerba
et totae orationes uelint, cum eos emendare debet. Hoc

«) Sgl. ffflftlin, SR. fi. II. 161.
•) M. a. O. ©. 168.
3 ) »gl. be 38. in. 365.

*) aitteratur übev i$n bei Cnber«. fi. »r. V. 158 f.

5. «uguft 1528.

43. ©eorg $örer. (M. 66.)

Digitized by Google

Selxilb SRünfieret. — «eorg Hörer.

43

credo ipee indicabit tibi, cum ad te scripturus est Bar-
tholomaeus 1 ) Bibliopola ueheraenter tibi succenset cum
illo altero. Uolebam eum nuper mitignre. lpse quid dicit?
,Ego homini dedi (si bcne niemini) XIIII fl. et Mauricius*)
totidem uel paulo minus et promisit sese fidem nobis ser-
uaturum.« Vbi mentionem fieri audiebam pecuniae, quid
dicerem, quomodo potui te excusare? Nam tu ne uerbo
coram me istius pecuniae meministi, uel si meministi, vt
mihi non compertum est, certe tantae summae non memi-
nisti.

22. «Uflufl 1528.«)

44. $rtati> PünfUrft. (N. 53.)

D. Benedictus pauli Licentiatus dabit ut pro-
misit operam ut mihi eius praelectio ab Illustrissimo Prin-
cipe committatur.

6. September 1528.

45. ©pors llörer. (D. 28.)

Über fein 8er$ättm* au Wotlj. ßittetarifdje Heuigfetten. 3»et $efifÄu*e.

fironHjett bti ®o$ne*.

Noli quaeso de moa erga te dilectione dubitare.

Deus nouit quod eundem erga te geram animum quem
ab initio amicitiae nostrae. Absit quod aduersus eum qui
etiara mihi malum intulisset, infenso animo laborem: qui
igitur fieri posset, vt te qui multis iam annis mihi intimus
fuisti non vnico amem. Colossensium epistula per Philip
nostrum enarrata sub incudem reuocata est,*) ad futuras
nundinas locupletior in lucem prodibit. Excuditur et alius
libellus a D. Martino scriptus de vtraque specie sacra-

») Bogel.
«) ©olfr.

*) ®id)et au* Qeno gef abrieben.

*) Scholift in Epistolam ad Colossenew recognita. Wittenb. 1628.
«gl. Lath. opp. latt. VII. 492.

44 föeotg Wörer.

menti contra episcopum Misnensem 1 ) qui et absoluetur
ad nundinas. Credo octo arcus habebit«)

4. Septemb. femina quaedam et ancillula mortuae, am-
bao fuerunt peste correptae. Ab illo tempore nemo fuit
correptus hoc morbo. Hic tibi mitto libellum Pomerani
qui contineteius confessionem de sacramento Euchariatiae,')
item alterum de lipsensibus') etc. His breuibus iam uale,
eundum erat mihi ad suggestum et praedicandum, alias
longiores scribam literas. Ego et meam crucem habeo
' propter mala incommoda quae nie premunt, maxime autem
propter Paul um 6 ) meum qui assiduo adhuc ueteri suo
morbo tenetur, estque tarn inibecillus, vt quamquam plus

iam habeat quam sesquiannum, uix tarnen sedere queat.

Esaias seorsim coeptus est excudi, et credo iam ferme
18 capita esse excusa, ad nundinas uolente deo habebis
eum. 4 )

24. September 1528.

4«. ©wrs ftörer. (D. 27.)

Son WÖtet« $ rebtgttrja tiglei t. fiitteratifdjc «euigleiten. ttefinben bon
SHDrcrö Sufju. ^cftnac^ricfjten.

Redditae fuerunt literae tuae vxori meae d. 2;1.

Septemb. me absente satis tempestine i. e. ante meridiem.
Ego uero uesperi paululum ante quintam reuersus sum do-
mum, nam totum illum diem consumpseram in rure prae-

') ©erid)t an einen guten ftreunb u. f. ro. Qxl 80, 373 ff. fciernad) ift
bc 38. III. 344 ju berbeffern. Sgl. VI. 630.

*) 82 Quartblätter. «gl. Seibemonn, 3acob Sdjen! <B. 04.

*) Publica do sacramento» corporis et sanguinis Christi ex Christi
institutione confessio.

*) NEW. ZEITTVNG. VON LEYPTZIQ. tri. 64, 337 ff. $er bor»
liegenbe SBrief fbridjt für bie fflidjtigleit bev «üftllnfc&en Äonjeltur bej. ber
Dotierung bon be «8. III. 865 (fiöftlin, 3M. fi. II. 647; »gl. oud) ©urll)aibt
®. 140).

8 ) »gl. ©. 8. n. 2.

•) ©lernodj beftfitigt pd) bie 9Relnung ftöftlin«, SR. ß. II. 649 (ju
6. 162 n. 1).

Digitized by Google

Weoig JHörer.

45

dicando Catechismum in 4 Pagis. 1 ) Redierunt no-

strates bibliopolae 22. Septemb. uesperi, dicunt Oecolam-
padium et Zwinglium multis respondisse ad librum D.
Martini*) suumque opus dicasse Principi nostro Electori
et Philipp o Hassiae duci.*) Cuiusmodi sint quae scribant,
uidebimus aliquando, si deus uoluerit. Jam aliquot mensi-
bii8 male habuit Paulus meus — — — — aliquot per-
sonae superiori et isto mense peste correptae sunt, aliquot
etiam mortuae, et hodie adhuc malum hoc paulatim serpit
in domos uicinas auffm faub bor beut (Slftcrt^or et heri sepulta
est femina pestilentica, res tarnen palam non est.

7. Dftober 1528.

47. ©eora $8m. (D. 22.)

grortfeftung bet Ciptotion. Seftnadjridjten. Jfranfljeit StOretS unb feine*
©oljne*. fRotl)* ftrau. Qörlife' Berufung nadj »raunfötoeig an Sugen'
E|QQen§ ©teile, ^oacfjim n»trb ©upertntenbent in ftu(mbad). »efl in ßerbfl.

Nihil est de quo certiorem te reddere hoc tem-
pore possem, quam quod prineipis iussu 4 ) uisitatores pergent
in opere incoepto. Philippus domi manebit et scholae
praeerit, negotium uisitandi autem datum est D. Martino,
Praefecto nostro») et Benedicto Pauli«,) a feriis lipsen-

sibus statim ineipient. Nobiscum adhuc occulte pestis

grassatur, perpauci tarnen eo morbo laborant iique tantum
qui ex contagione infleiuntur. Fluxus e capite descendit
mihi in corpus, qui vsquo adeo me molestat, vt ferme si-
nistrum brachium non possim leuare. Puellus meus ple-
nus est hulceribus, vbi vnum abit, oriuntur aiia decem.

') Hudj fiutfrt prebigte in biefer 3«ii übet ben Jtate$i8mu*, mie aud) im
TOat unb 9?obember*Sfejember 1528. Dtefe btel SreblgtcpHen, ble ©runblage $u
öitt&er« großem JTnterf)i«mu« finb in SRörerS 9lbfcQrift Cod. Jon. B. q. 24« frtjnllen.

*) Born «benbmob.1 G$rlfH, Sefenntni« TOart. fiutfct.

•) »gl. Äöfilin, TO. fi. II. 110 f.

*) »gl. »urf&arbt, SBifit. ©. 27. $et »efe&l ift Dom 26. ©ept. botiert.
«) fcan* TOefefä.

•) JR3rer öergifjt £an« öon Xaubenbelm ju ertoä&nen. ©gl. a. o. O.
©. 28 ff.

Digitized by Google

46 ®*«"8 SRörer.

Audio vxorem tuam aduenturam huc, da conailium, quid
mihi faciendum sit, an conuenire eam debeam necne. D.
Martmus 1 ) sacellanus Torgauiensis uocatus est a Brun-
swicensibus in locum Pomerani qui iam ad Hambur-
genses 9 ) secessit. Dominus Joachimus tibi, credo, non
ignotus missus est per D. Martinum ad Marchionem ad
oppidum Culmbach;vt illic sit Superattendens.») Ru-
mor est vtrosque praedicatores 4 ) in Z erbst peste extinctos
esse. Certissimus est rumor de Joanne Lucko, 5 ) de altero*)
nondum certe scio. Timeo futurum uer allaturum nobis
pestem. — —

') ößrlifr. ©gl. be SB. in. 417. ©urfbarbt, ©rief». ©. 156. gering,
©ugentjogen ©. 64.

■) (St traf am 9. Oftober bort ein. gering ©. 64.

•) »ach einer gütigen Mitteilung be« £>errn Stefan «ab« in ffulmbadj ift
bon blefem Joachim bort nicht« befannt: „3m 3ahre 1528 toor bie ©acbe ber
{Reformation bereit« fo toeit gebieten, bafj allenthalben ber ©otte«bicnft nach
ebangelifdjen ©runbfttfeen eingerichtet werben tonnte. 3>le ©teile eine« ffirobftcä
auf ber ©laffenburg hörte auf. SDie Munition beweiben, fofern fie bie Haltung
be« öffentlichen ©otte«bienfte« bafelbft betraf, lourbe öon bem be«tjalb öon SBltten*
be*B hergerufenen, öon Dr. Martin fintier bem Surften empfohlenen ©eorg
$aiberer unter bem Xitel eine« §ofprebiger« übernommen." Ob an 3ooa)im
fcunb )u beulen ift (bgl. be SB. in. 450)?

*) »gl. be SB. III. 499.

6 ) »ach ffolbe, «nal. ©. 91 wäre fiucfo aber fchon im September 1527
geftorbcn.

•) Um Sonrab gigenbon (§eigenbufo) fann e« fich tytx nicht hanbcln,
ba biefer 1537 in ©chmalfalben mit untertrieb. Johann fiucfo ftanb feit
Weujahr 1525 an ©t. ©artholomfll, aber nur furje 3eit; benn bor ©fmgften
1526 mar fchon fein Nachfolger al« ©aftor „er »aulu«« (©runer? örunart?).
SBie lange ©aulu« amtierte an ©t. ©arth-, ift un« noch unbcfannt. ©ein Nach«
folger mar ^einrieb, $efftnger ober ©effinger au« Oftreich (Wahren). (9toct)
gütiger Mitteilung be« fcerrn «rdjibrat Dr. £inbfct)er in 8evbft.)

©eorg JRörer.

47

15. Dftober 1528.

48. <&t*t$ prer. (B. 181.)

Reine $eftgefaljr meljr in Wittenberg. S5o8 für ftrau D. ßuttjer
bejlimmte «remplar ber »opiae. Urteil Aber Wotlj* »oßiQe. Sutljer*

Urteil Aber btefelbe.

Si otium habes, poteris tuto ad nos uenire neque

est qnod timeas tibi propter pestem: paucissimi enim hac
inficiuntur et enecantur, in mense vno uix vnus atque alter.
Curaui vt libellus sermonum quem tu destinasti vxori D. M. 1 )
compaginetur: nequaquam enim conuenisset, vt impraepa-
ratus liber ei redditus misset. Multi hunc tuum laborem
in coaceruandis sermonibus quomodo interpretentur, nolo
iam dicere. Doctoris iudicium nondum audiui. Hoc ego
te moneo, ne tutemet tibi imponas plusque tuum commo-
dum quaeras quam lectorum. Jam sat supersat sermonum
excusum est, non probo quod primos illos sermones D. M.
et antiquissimos eures exeudi,*) in quibus si auctoris con-
sensu exeuderentur uel ipsemet curarot exeudi, non pau-
cula inuenturus esset, quae uel immutaret uel penitus ob-
literaret sequens Augustini exemplum. Tu uero sine dis-
crimine, modo liber in immensum crescat, omnes corradis
sermones, dein habes laudem, habes et commodum tuum,
lüde, inquam, ne te f alias. Deus habet acutioros oculos
quam tu. Si übet iuuare rem Christianam labore tuo, quare
a me non petis sermones illos superiore et hoc anno habitos,*)
hic certe tibi adderem calcar plusque amarem vnum ser-
monem quam hunc uel diraidiatum libellum. Scio, displi-
cebit tibi ualde hoc meum iudicium, sed scio ego, quid
loquar. Olim in causa querentur commentarii illi immodici,
vt negligeretur scriptura, quid putas futurum et iam? ,Sed
priorum temporum commentarii erant irapuri, nostrorum
horum commentationes sunt piae.' Uerum dicis. Sed iam
ante satis huiusmodi piarura commentationum in lucem est

») »gl. OTörerS ©rief bom 9. 3uli 1528.

») «gl. ©eim. «u«g. ©b. 4. ©. 625. 629. 690.

») »gl. »uebwaib, $Bood>8 ©ommlung I. p. XXVI— XXXI.

48 G)eorg Störer.

editum. Nam in hoc homines pii edunt in publicum suas
Enarrationes, non vt perpetuo in eis haereamus, sed vt
sint nobis ceu indices qui monstrent uiam ad fontem ipsum,
vt Interim taceam blasphemiam Schwermologorum qui ri-
dent nos in sacra etiam scriptura uersantes. Sed haec eo-

rum blasphemia a Satana est, non bono spiritu. Ro-

gatus sura, imo fere adoratus a quibusdam vt haec tibi
indicarem moneremque, vt supprimeres eos sermones, prae-
sertim si ex antiquis illis sicut ante 8. 0. 10 annos habitis
quos tu promittis te breui tua cura editurum in lucein.
Nondum praesentaui libellum vxori D. quia nondum erat
paratus: si paratus fuisset, proculdubio audiuissem, quid
iudicii ferret D. Martinus de illo tuo labore. Hoc alias
iudicabo, sie partem feci, cum praefationem mitterem: quo
tempore inter alia et hoc uerbum dicebat D. M. ,Magis
consultum esset, vt ego per totum annum reliquum Euan-
geliorum et Epistularum in lucem ederem cum annotatio-
nibus meis, et facile iam factum, inquit, esset, nam non
opus esset tarn copiosa enarratione Euangeliorum et Epi-
stularum in hac postrema postilla, vt in prima fuit Nam
multum intelligi posset ex illa priore.'

30. Dftob« 1528.

49. ®wrg $Jrrr, (D. 14.)

$ejtttad&ricf|ten.

De peste non magnum est periculum. 1 ) Heri

tarnen i. e. 29. Octob. puella mortua est, fllia cuiusdam
doliatoris, qui anno superiore Bohemo medico domum
suam uendidit sitam e regione domus Lucae pictoris*)
quae uulgo dicitur bie luiitb muf. Huic uiro clausa est do-
mus quae prius Bohemi fuit prohibitumque a senatu ne
egrediatur, nam altera iam flliola eius ex ea domo elata
est. Inuisi et hoc die quendam adolescentem eodem morbo

•) SBflI. be SB. III. 398.
*) firono* b.

©corg SRörer.

49

correptum: quid futurum sit cum illo, ignoro. Die lunae
adolescens quidam diuitis ciuis filius ex Magdeburg elatus
est e domo Stephani pistoris. Si uis ad nos uenire, licebit
tibi et, credo, tuto, nam uix per hebdomada vnus moritur,
interdum nemo. Timeo tarnen ad futurum uer habituros

nos hoc malum. Faxit Christus vt mentiar -2. No-

uemb. annuum erit tempusquomeacharissimaPomerana 1 )
obdormiuit in domino.

11. 9?oöetnber 1528.

50. (BJeorg $törer. (D. 15.)
(Empfehlung eines fianbStnanneS. ^eftnadjridjten.

Homo iste") conterraneus •) meus est, eruditus

et pius homo, pius inquam adeo, vt inclementia hac aeris,
male affecto etiam corpore ex inferiori Baioria longissi-
mam profectionem instituerat [!] Vuittenbergam, vt
tantum uideret et audirct Lutherum et alios synceros
scripturae interpretes. Cupit et Pastorem*) uestrum et te
uidere. Non denegabis hoc ei mea causa, vt amice et fa-
miliariter colloquaris cum nomine et deinde ducas ad D.

Pastorem. Hodie octauus est dies, quod in platea fe-

mina grauida in peste periit, in platea quae dicitur bic
©orgenttctflcr gas, ab isto tempore neminem scio qui hoc
morbo extinctus sit.

20. SGotoember 1528.

51. ©eorg $flrer. (D. 24.)

SRDrerS Ärcmfljeit $a« ffit ftrau D. ßutljer befHmmte (Exemplar
ber fflotljfdjen ißofHOe.

Magno cum discrimine uitae iara aliquot mensi-

bus aduersa ualetudine laboro nec flnis est aegritudinis.

>) »gl. Wr. 12.

*) I*r ungenannte Überbringer be3 ©riefe*.
*) Wörer mar aus Derfenborf gebürtig.
*) $au*mann.

« u 4 m a I b , fi. «Blttenfteta. etat*, unb Uniö.^fe|4- 4

50

QkoxQ SHörer.

Adeo repletum est caput phlegmatibus vt nulla pene mihi
sit amplius memoria. Deinde destillant phlegmata in cor-
pus sicque male afflciunt, vt fere nec pes nec manus suum
officium possit facere. Deinde totas noctes insomnes ago,

quod malumnunquam adhuc perpessus sum quam nunc.

Libellum vxori D. nondum obtuli, nam nondum est para-
tus.

2. 3anuar 1529.

52. ©mg $&ttt. (II. 182.)

Überfefeung ber »raunfdjtoeiger Jftrdjenorbnung. Suttjer unb $er&og
©eorg. 3fröfd)el britter S)iafonu* in ©Ittenberg. Kkrmäijlung ber

«Rargaretfje ©olbjdjmibt.

Quod tu petis, idem et G. Spalatinus rogauit

diligentissime, nempe vt ordinatio Brunswigensis illa
Saxonica transferatur in germanicam nostris gentibus uer-
naculam. 1 ) Et credo ad ferias illas nundinarum fuisset
plane excusa, nisi vnicus hic homo restitisset. Literas
ducis Georgij contra Lutherum credo legisti. 9 ) D. re-
sponsurus est,*) nouum incendium excitabitur et profecto

magnum. Dominus adsit nobis per suam gratiam. Amen.

Additus est nobis diaconis duobus tertius Sebastianus
Froschel,') auctum est Stipendium, iam 70 fl. annuatim
dantur, Pastoris Stipendium 200 fl. Marg: aurifabri

>) »gl. gering, »ugen$. @. 46 ff.

») ffleldber geftolt loit ©eorg oon gotS gnaben . ... ton Wartino £ut§er,
be$ getieften ȟnbtnu8 falben .... angegeben . . . 1528.

•) »on b>imltd>en bnb geftoten brieffen . . . 1529. (Sri. 31, 2.

*) $lernad) ift bie Zugabe be ©. ©eibem. VI. ©. 514 ju lorrigieren.
»gl. Förstern. Alb. ©.119: Sebastianus Fröechel de Amberga Ratisponen.
dioc. (11. Hug. 1525). SRad) Script, publ. 1553. »I. e. ftaib ju SWlajaeli*
1548 &röf#el* (jteelte) grau »arbara (22. «uguft 1535 ift &rdfdjel novus
sponsus. SMbe, Änal. 210) mit $interlaffung Don brel Xödjtern. (»gt. auef)
Sogt, »ugenb. »r. @. 376.) Stobei Reifet eS ton gtöfcbel: ,aunos circitor
uiginti huic Ecclesiäe in magna uarietate tomporum grassante pestilontia
et oppido cineto bostibus magna fidu, assiduitate oi constantia inseruiuit.'
»gl. »rief S?r. 64.

©eorg 5Körcr.

virgo nupsit filio bct {Rcidjcn Don Scipfcf, 1 ) breui celebrabunt

nuptias ahmt Principem Georgium non posse quiescere.

Imo dicunt eum suam nobilitatem vocare ad arraa.

Senbung on (Spolotin. fluttet? Sfatctfji§mu8. Sutljet unb $ergog ©eorg.

Uisitatores tecum iam agunt,«) vt scribia, Dili-

genter salutabis nomine raeo D. Spalatinum dicesque ei
me superiori misisse hebdomade per Brunonem nostrum
omnia quae a me petierit. Duo exemplaria Lutheri contra
D. Georg") nie habes. Jam noui nihil in lucem prodit,
ad nundinas credo franckofurdensea futuras Catechismus
per D M praedicatus pro rudibus et simplieibus aedetur.
Hoc uero scribens inspicio parietem aestuarioli mei ? afflxas
parieti video tabulas complectentes breuissime simul et
crasse catechismum Lutheri pro pueris et familia, statim
mitto pro exemplari, vt eodem tabellario iam ad te per-

ferantur. Scripsit is (D. Stephan Wild) mihi

praeteritis diebus de libello ducis Georgij scripto in D.

nostrum eratque sollicitus pro doctore. Placuit mihi

summe optimi uiri pro optimo viro Christiana solicitudo,
uerum libellus uix ineeptus erat imprimj et Wittenber-
gam missus fuit arcus primus

') <Dem Seipjiget SBürgev ©eorg 5Rei<$ fatte Starlftabt fein ®u<^ „Sott
betjben gehalten bct fcglige SReffoe" gerolbmet. «gl. ©eibemann, bie {Reformation**
Seit in ©adjfen bon 1517 bi* 1539. 3>te«ben. 1846. ©. 54; Scr. publ. IV.
«I. M e .

*) ®ie waren öom 11. Januar bis junt 1. ftebruar in 3»irfou (bgl. SuoV
toalb, Wnerlci @. 1-20).
*) »gl. 5»r. 52.

20. 3k»nuor 1529.

(33. (Bteünj $8rer. (II. 183.)

4*

Digitized by Google

52

öaltljafar fiott. — Urban Salbutju.

20. Januar 1529.

54. $ altyafK ( IT - 1 29 )
Üion Cutter« grantfjett.

Doctor noster hebdomade 1 ) elapsa nimium in-

flrmabatur et non erat spes de vita ipsius. Sed dei gratia
conualuit et modo profecturus est ad principem nostrum.

5. gtbruar 1529.

55. $(rtran § aliwipt.

SJon Dr. 9tyet« ftainUie. Safhtacfjtftmummerei.

ftoctorem ^pell 2 ) fyab id) t>ff ue{jt 3n etlichen tagen

nid^t anrieben borffen; ban feijn f>auffram grofe betrubniä ünb lenben
3n finbeä nfyoten erbulbet, $bir ©ot f)at t»r gefmlffen, baä fie etou
jungen fofjn gut luerlbt bracht, Dnnb bomit bieffem fpridjttoortc
Nulla calamitas sola genug gefeb/gc, 3ft t)f)me f> cut toto 00 ^
etbiftc fiubt geftorben, bomit t>e ber frumme man fcljn fröbe ^abc. —
SMeffe faftnad)t 3ft bei) ün3 mit mandjcrletj mummereti unub 3n
jcudft, frib unb emtigfait bis f)cr uolbradjt »orten, ©ot ^elff
n)ci)rer. — — —

12. frbruar 1529.

56. § altjjafar fon. (II. 130.)

©efdjent an Cutter» grau.

nrift baö tdj etoere brieff, ©o mir finbt beuolfjenn

ioortenn, b/ib uberanbtmurbt onb audj baS gfajj ber £)octorin unnb
fein ganfc t)ab mit mir b/nm })rad)t

•) Drifl. hebdomada.

») iRutber, Unto.* u. ©elebrt.43eben ©. 230 ff. 3ur Öef4 bet JRed)««
rolffenfdWt unb ber Untö. in 3>eutfä)l. (5. 421.

Digitized by Google

Okorg ffißter.

53

12. ftebruar 1529.

57. ©forg $flrfr. (D. 25.)

fiutfjcr« Ätanfljett ©ugenljagen* Xljfttigfeit in Hamburg. SBitteuberger
Heuigfeiten. ®<otg $e(t Sitterarifäe*. BefteOung an Spalatitt.

Nihil est de quo certiorem tc reddere uelim hoc

tempore, praeterquam quod nunc in tribus ferme septima-
nis neque publice praedicauerit neque in scholis quicquam
praelegerit D. Martin us, charissimus pater noster. 1 ) Causa
est: uehementer patitur capitis uertiginem. Nemo est qui
serio pro ipso et aliis innumeris necessitatibus ecclesiao
oret. De reditu Po m er an i adhuc nihil audio. Iam no-
uam scholam instituit Hamburgac*) similem Noricae
quam senatus illic Philippi nostri consilio erexit. 8 ) De
hac re nuper Pomeranus ad ipsum Philip: scripsit. Porro
mirum est, si in hunc diem vsque ignoras D. Christia-
num 4 ) Principis nostri archigrammateum esse. Vxor ipsius
21. Januarii migrauit vna cum liberis et familia Wima-

riam ad maritum. Gaspar a Teutleben insignia

doctoratus suscepit 4 Februarii.*) Magister Melchior«) du-
xit vxorem uirginem Hann am Kerwitzin. 7 ) Nuptiae cele-
bratae sunt die lunae in bacchanalibus. In qua re me
mediatore vsus est. Remitto tibi literas Forchemi 8 ) tui,

*) «gl. «öftlin, SR. 11 II. 181.
») «gl. gering S. 70.

») «gl. JReutfcr, St. HR., HRelandMbon* »riefioedjfet mit ben SWaglftraten
beutfäxr ©tfibte (Hirogr.) Seift. 1878. 6. 10 ff. OTotb, $r., bie €lnfü$rung ber
Deformation in Dürnberg 1517—1528. SBürjb. 1885. ©. 214 ff.

*) ©eier.

8 ) Wod) bcm $romotion«budj ber fflittenberger 3uriftenfafultät (bo« Original
ift ni<f>t me$r Dorbanben, nur eine offenbar fpätere, anfdjeinenb lüifenbafte 3u*
(ammcnficKung) ift Caspar, a Duethlobon, equostr. ord. Dr. jur. geioorben
di© Jovis poat fest, parificat. Mar. Virg. 1529 (b. i. 4. ftebruar) — idem-
que eodom anno die Jov. post dominic. Oculi (4° Mart.) in senatum jur.
consultorum relatus est. (9?ad> gütiger Mitteilung be« fcerrn Oberfonftftoriat*
rat D. Äöftlin in $alle.)

•) S«nb.

') »gl. Scr. publ. etc. 1553. »I. Cc,.
") t*!t.

Digitized by Google

54

»enebitt $auli.

legendas duxi eas Crucigero nostro. Libenter hominem
quocunque tandem modo adiuuaret, sed nescit, vbinam lo-
corum agat. Superiori autumno Tessau profectus est, vt
illic hominem conueniret, sed et impensas et laborem per-

didit, nam illum illic inuenire non potuit. Misisti

nuper mihi pro Ulis 2 exemplaribus contra D. Georgium *)
et tabulas catechismi xiij /& ego certissime coactus fui xvj
numerare. Imo statim vbi in lucem prodierant [tabulae
catechismi] cogebar pro j exeraplari dare 8 4, adeo cara
erant, postea uero vbi tua emi, sub incudem reuocata fue-
rant. Uix credo liber excusus est nobiscum, qui tarn breui
tempore sit uenditus. Idem accidit cum tabulis. Iam si
aureum uelis dare pro vno, non posses acquirere. Si Spa-
latinus adhuc nobiscum agit,*) dicito Uli nomine meo sa-
lutem. Uenerunt ante octiduum mihi ab eo literae in qui-
bus postulat quaedam sibi mitti per me, quae ante men-
sem fere per Brunonem nostrum ipsi Aldenburgum
misi. Anxie illa expecto: si inquam nobiscum adhuc agit,
rogato eum nomine meo vt in tempore illo praesertim Ca-
techismum remittat, quo adeo non possum carere, vt nihil
supra.

4. SJtärg 1529.

58. ffHföiht ftonll (0. 67.) •)

anfrage Betr. bte Sroidauet „^oüaei" Sine Angelegenheit 9?ifolau8

4>au«mann$.

9)?ir ift 51t giieter abminiftration gemeines nüfeeS unb

erljcbüng gitetet poHicci mittembergf uon uotten toaS anberer
ort tool georbenet ift jitariffen tmb fo mtjr Don eins (Srbarnn 9?atl)3
51t (EjUHcfau gueten mardft Dnb ber ff)urncf)mcn t)anbtiucrdf atä
betfen Dnb ber flcifdjcr orbnüng lange ßeeit ütjtf guetä gefagt fjab
3d) Dorlcutgen mid) boriniicn $uerfef)en Dnb fo ofjil rtjiinlid) benfelben

*) 8on tjeimlidjen unb geftoljlenen ©riefen ufro.
*) 80m 11. 3anuot bis junt 1. Sebruar weilte ©patatin mit ben t16vigen
Sifitatoren in 3»l<fau. 8gl. öurfnwlb, «Hertel ©. 1—26.
») flu« SBeimat batlert.

Digitized by Google

Urban Stolbuttn.

55

3fiüolgen, 83it freuntlid) nad) bem 3r miffet tvai betj tiud $u mitten*
bergf 311 bcffern Don nottcn molkt deinen gonftigen Ijerrn bot
©urgermeifter German SRulpfott mtyt anbiettitng meiner milligen
binftc meinethalben freuntlic^ bitten eud) foldjet orbenung etlict)
attigfcl ben marrft 3n ber tooetjen bnb bie fjanbtmergf bet beden
flcifdjer unb fc^netber betangenb abcaufd)teiben juuorgonnen, bontyt
mit alfco ettrirÄ 9tott)3 teil^afft bem leibigen peturn, ber tmfj nad)
alle feinem mutmillen überlebet tmb SRegirt, aud) anbent bouon mir
befdjmerung leiben mtjt gueter befdjeibenljcit [teuren mugen, ban mtjr
mil nr)uen foldje forge bon megen mein« SlmbtS, ob 3er) fünft nietjt

jutfmen r)ette auff bem t)alfje liegen adjt tage merb 3$ nodj

am ^offe borljarren, 3nnert)alb bcrfclbcn tont 3t mtjt« mol $u*

f eilig antjet feinden, ©rneffet $>octorem (Stcffannm milb

Unfern fdjmoger beS mein gnebiger junger t)erre bte^ed abenbd ob

tifd)e 3m aUerbeften gebadjt 9Keinen Sieben tjerrn bnb Patron

(Stn SUicolao tjaufrman fagt es folle feinet ft)ur6it nidjt borgeffen
metben. Gfö müfj 9?ed)t gefrieren , e8 r)at t*r heubtfad) Ijalbc ümb
bie betfon feine notl), fto fol fid) 3t elenb futfytid) enbern, bie8
moüe ef)r fie mb,t bormamtng jn gueter gebült ttoften. — —

13. mx h 1529.

5fl. |lrban ftoibumt.

lob bc8 ttmtftfdjretber ffcter unb M. SongltarnplanuS.

S3on nemen geaceVjtten mebj 3er) nidjt«, ban biemeb,!! e«

eud) befommerniS merb madjen, mcbj 3d>. eud) nit jubergen baS
beter ber Qmptfdjrcrjber ©ontagS temimfeete J ) geftorben bnb nit lange
gelegen abir er t)at fonft etm bofec frandtjeit 3m letjbe gehabt, 5tud)
am negften ÜWitmod) 1 ) 3ft ÜJtogifter fiongicambtanu» 3n groffem
. armut geftotben")

J ) 21. gtbruar.
«) 10. mxi.

*) $rofeffor ber SRatfcmatlt In Wittenberg. Sgl. be «Bette, III, 431 f.
Corp. Ref. I, 1045. $orowty, 8riefwed)|ei beö SeatuS St&enanu*. ©. 127. -
Sciptornm publ. propos. etc. tom. II. Witeb. 1666. OL D,»>: Hanc familiam
etiam propter anum nimm doctissimum Johannem Longicampiannm
digtinm maiore beneuolentia nostra osse indicemus, qaia anus cum propter
Aritlimeticen Tonatallo, enias extant Arithmetici Hbri, familiaris faiaset,

56

©eorg SRörer.

13. mxi 1539.

60. ©eorg jtfrcr. (M. 51.)

lobcSfötte unb (Ertrantungen. (Empfehlung beS Sorbatuft on SinbenauS
Stelle. (Etfdjeinen SuttjerB „©om Ärieg totber ben Surfen."

M. Longicampianus 1 ) post crebras, longas et

maximas inflrmitates suas tandera obiit elatusque est ad
sepulchrum 11. Marcii. Mortuus est etiam et Petrus ille
longus, 9 ) praefecti nostri scriba. Item Mattbes Büzcher,
bie alte SBrutfin, bct alte Äannegiffer, <&ta(meifterin uicina
est morti. Et ego iam longo tempore aegrotaui, somnum
adeo amisi, vt quandoque per totam noctem uix dormiam
vnam horam: longam inflrmitatem sequitur certa mors, flat
uohmtas domini. Quae transmitti tibi uis, habebis per al-
terum tabellarium qui a senatu literas Doctori nostro, 8 )

et deinde Capnionia auditor in Graeca lingua fuisset, in hac Academia
et Mathematum elementa et linguae Graecae initia multos docuit. Sbcnba
©i. Y A b : Pater Johannes Longicampianus cum luBtrasset omnea Gerinaniue

Academiaa, tandem propter Eccleaiae doctrinam liuc ueuit .

») ©gl. ben borbergefcnben «rief.

*) Ober fottte ,longua' ju ,acriba ( gehören unb nidjt 9tame fein?

*) 3)er bom £witfauer {Rat an flutete in tfudfid)t gepellte ©rief Owidauer
IRotgaicfjlü Äon jepibudj 1527|29. 9?r. 8. f. 257i> — 259»), botiert bom 7. 9JWrj
1529, ober am 13. SKärj nod) nidjt in Wittenberg eingetroffen (bgl. ßutber*
f ©rief an$au£mann öom 13. SWärj: Senatus veater nondum ad meacripait;
be SB. III. 430) lautet folgen bertna&en :

„©nfer freuntiidje binfte juuor (Erwirbiger ad)tpar bnb bodjgelarter be«
funber gunftiger b>r bnb freunbt, bon bnferm prebiger ju unfer lieben frauen,
er ©aulu« ßinbenauer feint mir in wenig berfdjinen tagen angefügt bnb
bnter anberm beriet worben, wie ba* ime befdjwerlid) bnb wibber fein gewiffen
fein fotbe bn§ jenige juuortunbigen fo bnferd gnebigften fftvn be* G§uvf. ju
©adjffen tc. bororbente 8ietb> bnb bifitatorn fo jungft al&ie geweft bunter fid»
gelaffen bnb an ©tabt feiner $b>rf. g. bermaffen bnb nidjt anberS in ber firmen
jcb>lten befolen baben, au& brfad)en ba« etliche artigfett barunter fein f ölten,
borwibber er bormal« geprebigt bette, bnb $at bn« berbalben gebeten, ba« mir
ime günfiigen brlaub geben wölben, ba« wir ban alfo get$an, weil er fid) biffai«
bnferä gnebigften Ijern orbenung wibberfafeig gemadjt. 9tadjbem bn« aber an
feine Stabt ein« anbern prebiger« bon noten, bomit bie murmelung fo fein«
abfeug b>(ben furbanben, geftiKet modjt werben, ©eint wir e. a. w. ganfe freunt»
(üb, bitten e. a. w. wölbe bn« fo furberlidj fein, bnb bei) eudj ju »Ittenberg

Weorg SRörer. 57

vt scribis, breui affcret. Neminem, crede mihi, scio quem
Paulo 1 ) isti feliciua subrogetur quam Cordatum quem
etiam et D. Martinus indicauit senatui in literis suis.*)
Homo est multis malis iam tentatus, insuper adeo doctus,
vt hic iussu Doctoris aliquot Epistulas Pauli praelegerit
non sine gratiarum actione suorum auditorum et quidem
frequentia. Insuper proxime accedit suo idiomate uestro.
Sunt quidem hic nobiscum non pauci qui eloquentia sua
egregie se doctos uenditaro possent apud uulgus quorum-
que doctrinam uulgus admiraretur, sed ideo mihi uidentur
suspecti cum quod nihil tentationum sunt experti tum ma-
xime quod Philautia laborant, vt tuto non liceat ei com-
mitti tarnen magnum populum. D lieben §errn, rogate do-
minum inessis diligentissiine vt extrudat operarios in mes-
sem uestram. Hoc per gratiam dei Vuittembergae didici,
quod ciuitas non possit habere nocentiorem pestem quam

praedicatorem qui sibi uidetur sapere. Turca») non-

dum absolutus est, credo, hodie perfleietur uel ad diem
lunao. 4 )

aber fünft nadj e. a. m. gelegrn^cit Riffen ttit entreißen, ba4 wir jum aller«
furberlidjften mlbbernmb mit einem onbern prebiger twrforget mo^t werben,
ber front, getieft, fribefam t>nb in feigen Ieitfften aljeit tugelidj loere.
wollen mir ömb e. a. ». bie fi* bjrlnne tmbefömert fmten (offen tootbe freunt*
Heb, borblnen ünb Ijlrauff bei) biefem önfern boten e. o. w. betriebene wibber*
antwort erwarten auff bai mir on* barnadb, Juristen Ijaben.

«Catum Dominica Setore 3m &ir. SRabt.

9In boctor

TOartinu« Sut$er.

') fiinbenau.

*) 9Mdjt erhalten, «gl. aber Cutter« 93t. an fcauflmann. be SB. III. 430.
') «gl. be SB. III. 430.

*) Sutfcr erwartet ba* Grfdjelnen erft ,circa Palmarum,' b. i. 21. SN8rj
(a. a. D.). Sgl. 3J8rer# »riefe Dom 16., 31. »lärj unb 23. StyriL

Digitized by Google

58

©eorg SRörer.

16. TOärj 1529.

61. «wrg ^örrr. 1 ) (D. 30.)

Urteil Aber fforbatuft. Berufung Bugentjagen* nadj gfrieManb.
Grfcrjeinen ßutljer* „Born ßrieg totber ben Surfen."

— — Cordatum habebitis uirum pium et eruditum
qui summa opera hoc studebit, ne sit uobis lingua sua barba-
rus, sed vt optime possitis eum intelligere, ad quod vrgebit
eum sua uocatio et conscientia. Nec mores mihi eius dis-
plicent, certe iam exuit omnino ueterem iilum quadratum
et uere factus est Cordatus. Nouarum rerum nihil habeo
quod scribam nisi quod Phrisiorum comes legationem ho-
nestis8imam miserit ad Pomeranum Hamburgam quae
hoc rogauit ab eo, vt pauculo tempore concederet in Phri-
siam illic praedicaturus Christum, et vt se opponeret hae-
reticis et Anabaptistis quorum magna multitudo illic agit.
De hoc scripsit Pomeranus ad D. Marti num et alios
scholae nostrae primarios. 8 ) Credo, non hoc recusabitur
Phrisiis. — — Turca nondum est excusus, illum habcbis
breui.

30.|31. SKära») 1629.

62. mm »5rer. (D. 29.)

empfefjtung be8 Sorbatud. Butler» „Born ftrieg toibet ben Surfen" unb
ber Äatecf)i8mu8 finb nodfj nidjt erfefjienen.

En uenit ad uos Cordatus ille iustissima uo-

catione uocatus: multos audio qui improbant .eum mitti ad
nos, sed dominus optime nouit quem mittere debeat. Praebe
tu te ei familiärem: bonum, eruditum, pium, pacis aman-
tem hominem habebitis. Dominus sua gratia adsit ei vt
digne suum ministerium apud uos exequatur. Uestrum est

') 2)er ©rief tragt ble Ijumoröoue ttbreffe: w S>em milbigen in ©ort barer
©tepfjon Stobt (Srfrblfdjoff jw Selbig [5>orf bei ßtoictou] tonfern g. $ernt."

*) Sin £utb>r, 3ono8, äRelondjt$on unb bie Siafonen. ftatoerau, 3. 3- I-
122 f. Bogt, Bugen$. Br. @. 84 f. gering ©. 72.

•) 3>er unboHerte Brief ift tua^rjdjeinlicb gleidjjeitig mit be ©. III. 483.

©torfl MBrer.

59

orare, nisi dominus medcatur malo incepto, statim sub-
sequeretur magnum incendium. Nam morbus illorum, vt
uereor, omnibus serpit Tu ceterique eruditi serio ali-
quando, immo breui uocabitis Cord a tum, vt operosis die-
bus uel quibus sibi uacat a contionibus publicis, vt ali-
quam epistulam priuatis auditoribus praelegat: crede mihi,

hic non uulgarem fructum faciet. Turca nondum totus

excusus est 1 ) nec Catechismus.

23. tyrtl 1529.«)

63. ®eorg $am. (II. 187.)

SBffurfj bei fiutfjcr. S3ücfjer|cnbutig.

Die Jouis practerita*) fui apud d. doctorem

vsque fere ad 9. — — mitto 3. Catechismos. 4 ) Misissem
etiam libellum de Turca et de oeconomia Justi Menü,*)
sed fasciculus factus esset magnus. — — Vnus [catechis-
mus] constat 2 gr.

16. Wal 1629.

64. «Jeorg pm. (D. 40.)

SRelbet öon feinet beöotfleljenben Weife nadj Slfltnbetg, Don bet Okbutt
feinef 3ob>nne», bet SRagbatena Cutljet unb bet «lifabetb; HRaittet,
fonrie bet «üdfeljt SRelat«$t$on».

Eadem hora qua mihi oblatae sunt tuae literae,

accinxi mc peregrinationi longae. In animo enim est me
uelle profleisei vna cum D. A pelle et L. Sebaldo No-

•) fclenuHb, öerjiJgerte fi$ *»* €rf$elnen bt* übet ben TOonat TOfitj
binau« (gegen «öftlln, TO. fi. II. 122).

•) Xcr «tief bei »udjtrolb, Wotb SRr. 279, falfö batiert
*) 22. «peil.

*) 3*r gtofce Äa»«f)l*mu8.

s ) «gl. ÄöftHn, 9W. Vi. II. 163.

Digitized by Google

60

©eorg iHörev.

rinbergam uersus deambulationis gratia. 1 ) Christus faxit,
vt cum gaudio eam profectionem perflciam. Omnes hoc
vnice mihi suadent. Ego autem ualde male affectus sum
corpore et praeterita die 14 Maii de nouo fluxus me uehe-
menter molestauit. Ego in nomine domini iter aggrediar
sequarque meos comites vsque Lipsiam. Si uidero exer-
cicium hoc complacere mihi, porro sequar illos, sin minus,
recipiam me ad meos. Dominus misericordissimus pater
dedit mihi fllium ipsa dominica Exaudi *) intra 7 et 8 hora,
dum caneretur in templo cantio SRu frcub eud) Heben ßfjriften.
Nomen ei inditum est Johannis Baptistae. Die Martis ante
Exaudi vxor*) doct. Martini peperit filiam cui nomen est
Magdalenae. Johannis 4 ) vxor enixa puellam 5. post

Jubilate 6 ) Elizabetam nomine. Philip Mel rediit

14 Maii«) ex Comitiis male affecto corpore.

13. 3uni 1529.

65. («Bforg |löm.
She britte (erfle üermeljrte) Huffage bei Keinen ftatedjidmuS.

Paruus Catechismus sub ineudem iam tertio re-

uocatus est, et in ista postrema editione adauetus, 7 ) ideo
huius j exemplar tibi mitto.

*) Sgl. SBudjmalb, $oad)3 b^anbfd)r. Samml. ungebr. ^vebigten fiuttjerä I.
©. 175. Störer (am bli Dürnberg. Äm 15. 3uni 1529 melbet et in einer
9Iadjfd)rift ju 2RanteI§ ©rief an 9lot$, bajj et „neutidj au8 Dürnberg" jurfid*
geteert fei ,per dei gratiam aliquo modo reatitutus priatinae eanitati.'

•) 9. «Kai.

') Orig. vxoris.

*) Wantel.

») 22. Wpill.

•) 9iad) ©djmlbt, SRcl. ©. IM fdjon am 0. SKai.

') »gl. Äöftlin, SK. ü. II. 56, wo nad> biefem ©riefe &u Detbeffern ifr,
bafj bid jum 3uni 1529 ümbex bereit« bieimai ben tleinen ffatea)i*mn* auf*
legen lieg.

Digitized by Google

So&anne* SRantc!. — ©eorg 9t0rer. 61

15. 3uni 1529.

66. $0tjamtts Pantel. (B. 175».)

ßitterarifdje fteuigteiten. Sott JRotlj« Berufung in ein geifttidjeg Hmt

Sub prelo est liber Sapientiae uersus ex Graeco

in germanicum per Doctorem nostrum. 1 ) Est praeterea
etiam sub incude libellus d. Pomerani de uotismonialium*)

et Philippi nostri Dialectica. Quod ad Ecclesie Dei

ministerium te uocarint uisitatores nostri, gaudeo ex animo.
Tu lüde ne leui ex caussa non uocantium, sed Dei resistas
uoluntati.»)

Chtbe Suni 1529.

67. mm S«wr. (D. 39.)
93ugenb>gen8 8tüetTeb> 5röfdjeI8 $etrat %ob bet <Eltfa6et$ fflcantet.

Dominus reduxit et Pomeranum nostrum in-

columem.*) Froschelius duxit vxorem üirginem Eliza-
beth Kreffin Monacham, post octiduum nuptias celebrabit.
Joannis Mantelli flliola iunior 5 ) sepulta est 6 feriaprae-
terita, 6 ) Vxor ipsius grauiter decubuit neque adhuc hodie
liberata est a raorbo suo, speramus tarnen eam liberatara
in.

') »gl. Äöpn, S. II. 161.

*) ©o« man bom JHofterleben galten foH itfm.

•) 9iot$ fotttc ba« Pfarramt in jtolbifc übernehmen. Sgl. Wuner, JRotb;
S. 69 ff.

4 ) 20. 3uni. «gl. gering ©. 78.
") Cltfnbetb. «gl. Slx. 64.
•) 9Bo$l ber 25. 3anl.

Digitized by Google

62 Urban «albmjn. — ©eorg Wäret.

1. «uguft 1529.

68. |lrban §alüup. (E. 72.)
SRelandjtljonB SHaleltit. 9Reland)ttjon f)at getankt.

9J?dand)tf)ou fjat ein Dialectica SReme laffen aufjgefyeu,

3d> t>alt \)t merbet eine befommen, mottet \)i fie tyeren meget tor nidjt
lange toetljarrcn, ©r mitbt fic bieffe jeufenfftige roodje anfar)cn ju
fefen.

<$% nod) mefjt, idj fjab 9Relandjtfjonen mit ber prebftin 1 )
feljen tanfcen, e« ift mit rounberUtf) gemefen.') —

8. «uguft 1529.

69. |Crbim f alHup. (E. 80.)

Som $ruct bet üon (Steiniget tottigietten $of!tifle.

bff cuir negft befelf) unb beigem fd)rebben fan 3d) eud)

nodnnate nit aigentttd) ansteigen, mie bic boftill gebrurfet, ban
StnbreS fefoer bedglcidjcn bic brugfer gefeUcn mcld)c $d) 3n geheim
gefragt, fennen mit nit jeu Hüffen ttjuen, Ob ber tcjt geanbert obbet
nit, ©ie fagen mit bad fie fefyen ba3 man auf} bem erembtat bet
boftiUen fefcet bnb nit aujj bem teftament, Stud| foll bnbitmetjlen
<£teu£iget efebxrä emenbiten, <§>$ic fyaben mitS abet uorfyctjfoen feie
mollenS aigentttd) erfahren, bnb and) babeb, bormefoet, @3 medjte
moll megUd) fein ba$ nicmanbcS uff bieffe anbetung gebadjt f>abe,
roa3 3d) gcroiffcS erfunben merbe rottt 3fd) eud) nit bortjatten. 8 )

19. «uguft 1529.

70. motz jßtn. (n. 184.)

Sßeubrac! be* neuen Xeftament«, be* $fa(tet* unb bet aJtelancijtfjonjdjen «u&»
tegung beS ftoloffetbtiefe*. a»eland)tr)on in §ena, Seiet unb Sdjutjf in «tag.

Uis vt credem tabellario pro fl. exeroplaria noui

testamenti nuper excusa et nouissime emendata, libenter

») 3>ie ftrau be8 3uftu8 3ona8.

») «gl. ÄöfMn, 3R. «. II. @. 679 (n. 1 ju @. 515).

») «gl. SBufler, 8tot$ ©. 63.

®<org IRörer.

63

hoc tibi praestarem operae, sed haec exemplaria nondum
absoluta sunt quae tu poscis, nempe noui testaraenti nuper
excusi et nouissime recogniti. Uix credo adhuc post se-
mestre spacium uenum proponentur, nam credo uix 4 pars
huius exemplaris excusa est, 1 ) quia Johannes Lufft alia,
atque alia opuscula excudebat, quo factum, vt nouum te-
stamentura locum non habuerit ic. Nolui itaque dare ta-
bellario exemplaria noui testamenti superioris anni aestate
in lucem aedita, ne tibi ingratum aut emptori facerem.
Psalterium breui in lucem aedetur recognitum diligentis-
sime a patre nostro Martino, Philippus sub incudem
reuocauit Epistolam Pauli ad Colossenses, cuius Epistolae
Annotationes ab ipso anaaeditas recognoscit, äuget quan-
doque redimit. Cum aliis Typographis non habeo com-
mercium, ideo non possum indicare tibi quid librorum ex-
cudant. Philippus iam est Jene, in nuptiis M. Vitj,«)
D. Christianus et Augustinus») Pragam concesserunt
cum Juniore principe, alter vt ei seruiret consilio, alter
medicina

Settbet ein SWittel gegen ben „englifdjen 6cfjtt>ei&," ber ficf) audj in

— — Libellulum praecationum hic mitto, in quem
multa et vtilia congessj, Ego emendaui hunc, alius latine
reddidit, addidi et operam meam pro mediocritate erudi-

tionis meac Habes et medium vel potius remedium

contra nouum morbum. 4 ) De hoc multa scribenda forent,
si liceret per otium. Nam aliquo modo nos inuaserat. Sed
nemo gratia dej in eo perijt

») »gl. ÄöiUin, 8». ß. II. 161.
■) Wmetbad).

*) Seiet unb Sdjurff. »gl. Boorner, Frid., Memoriae profess. Medic.
in Acad. Wittemb. I. p. X; Scr. publ. I. 8)1. d.

*) 3Me »pestie Anglica/ bte im Muguft 1529 in 8wWqu umtete. »gl.
$erjog, C^ronif bon Qtoidan II. 218. $e SB. HI. 499.

31. «uguft 1529.

71. mtm P"*. (IL 185.)

SBtttenBerg gezeigt l)at.

Digitized by Google

64

©eorg JHürrr.

Huguft 1529.*)

72. mtm (D- 35.)

$etau*Qobe bt« Enchiridion piaruin precationum. Überfe&ungSatbeit
fflc »ugenljaßen. Anfrage betr. Corbatu«.

Non credis quantum laboris habeam cum ora-

tionali latino») quod iam excuditur. Alius quidem reddidit
ex germanico in latinum, sed plus laboris in illo opere
consumo quam ipse. Breui habebis hunc libellum et credo
placebit. Insuper si modo otium haberet D. Martinus,
vrgebo vt aliquae cantica germanica iis adhuc addat. De-
dit et Pomeranus mihi libellum sua lingua Saxonica con-
scriptum, uortendum per me. Est de re sacramentaria
oratio quam habuit post flnem disputationis in Lobstet
Pomeranus, cui praeflgentur Acta illius disputationis.

Audio te uitare contiones Cordati. Crede mihi, illa
res plurime me perturbauit. Obtestor te, indica mihi dili-
genter mores, rationem dicendi et gestus hominis quibus
inter concionandum vtitur, an possit homini consuli. Ne-
mini quicqam de hac re dicam. Uaria de eo dicuntur,
num uera sint, haud scio. Homo optime mihi notus est,

sed recte, si ita res habet, vt fertur, doleo.*) Ne

nunc sis securus. Uuittenbergae iam non agis, sed Cy-
gneae, vbi non tarn diligens uerbi tractatio est vt nobis-
cum. Nisi uerbum frequentissime legamus, tractemus, ipsi
inculcetur nobis, terreamur comminationibus dei, statim
securi reddimur, torpescimus, inertes erimus ad omnia bona,
paulatimque degeneramus in mores et uitam eorum qui-
buscum conuersamur, ita vt etiam impiorum dicta, facta,
mores nobis placeant.

l ) «m 31. tfuguft (9lr. 71) über|enbet 9t. bereit« ba« Enchiridion. 9RH6,in
ift bfefer unbatievle »tief wobl in bcn «uguft ju fe^en.

9 ) Enchiridion piarum precationum u[u>. Sgl. (Sri. 05. ©. 267.
») «gl. -aMüBev, IHotl, ©. 78 f. 3)e «i. III*. 517.

Urban Qalbutnt.

65

10. ©ejrtember 1529.

73. Jlrbtm fJaUmijn.

Com „engtifdjen Sdjroeifj 1 ' in ©Ittenberg unb beffen falber fteljanbtung. 1 )

bff etoer fä)rcl)ben geb 3d) «>d) (£rftltd> 511 bernljemen

boö ba3 toafjcr bei) bn3 nit fco groffj tote beb, eudj getoefen, bnb
bod) bmb btcfelb jeeit nacr) Sattrcntt toie 3t angeejeigt, 3)te ©tbe tft
glctdjrooll au|gangen bnb bin fdjabenS an getret)bidjt bnb totefetoadjffj

getfjan S)a3 Morbus anglicus bei; ettd) tft fdjrcgltd),

unb biefclb tranefett fold)e§ fdjtoifccnS fommet nit anberö ban bon
fd)regfcn, 3)a3 mad)t atlerme baö atmedjtigc bnd)Ietn fco gebtudt tft,
man man fidj bantart) regieren toi II, fjoltc elmcr nodj tooö fterben.
3d) tocb§ end) tut 31t bergen, ba8 biete lentfye bei) bn§ gelegen bnb
gefdmrifcet furnemlid) abtr ber l)enbtmait f)an3 3J?efcfd), bnb aud)
mein tjerr SRagtfter retdjenbad), bnb fyaben rebltd) 3m fd)roet)&*
babc aufgehalten bff ben glauben, fco fic attft bem gebrudten buä)*
lein 3n fid) gcbtlbct, abtr fite tocrbenS nit ntct)r tf)tm, $)ie SWcbtct
bei) und tooflcn§ atid) fcijitcm rt)atcn. ©8 ift nbir ©ot lob Iei)ncr
bei) bnS geftorben, 3d) ad)t and) e$ ift cl)teH narrenSroergf getoefen,
Wlan fagt aud) bei) bnS ba$ in anglia | ftnnbt totrbt gcredjcnbt
bor j ganje beb, und bnb 31t SWagbburg tet man feinten bbtr rjj
ftunben liegen. 68 tft and) ntt moglidj, ba§ bic natnr fold) fd)b%n
bnb regiment anfjljatten fonne. ©8 fei) ban ct)it ftarder, 9J?ct)it fjerr
ber fbrid)t, (5r tooltc t)b,me el)r ben fobff abc rebjfcn taffen ©fjc ct)r
nod) ct)tt mall alfto baben motte. $od) ^at Ijfjmc ©ot gcljulffcn,
geftern rjiij tage 3ft c3 gefdjeljen als er bnb ber rjeitbtman gelegen
fein. ©ci)t nfjttr gnüjer binge (Smir getoont)eit nad) bnb troftet ettd)
fetbft bnb fdjregfet ntt. ©obt toirbt end) toott behüten. (£3 ift aud)
rnd)tbar baä fold) frandett fjoll ebn art Ijaben mit bem angriff toic
beftte.

•) »gl. 9?r. 71.

S9urfjir>alb, 8- ©ittenbetB- Stobt« unb Unit>.»«ef<$. 5

Digitized by Google

G6

(Weorg 9?ürer.

10. September 1529.

74. (Georg gdrrr. (B. 36.)

Überlegung einet plottbeutföen 6rfjrift im Äuftrnge S9ugenfjagen*.
Der „englifdbje ©cfjmeifc" in SBittenberg. Qeüoi-fteljenbe Ubxeife ßuüjcrS
unb SRclancf)tljon8 nad) SRoiburg.

Non potcram multis tibi scriberc. Nam libellum

Saxonice scriptum dedit mihi Pomcranus, 1 ) hunc in no-
stram transfundo. Uix supersunt tot horae extraordinariae
alias toto fere die occupato, vt liceat transscribere. Miror
uehementer morbum et ad nos peruenisse. Primus omnium
laborauit hoc morbo nobiscum praefectus, 4 ) deinde scriba»)
conterraneus tuus et quidam alii. 4 ) Nemo tarnen doi be-
nignitate periit. Ego constanter credo, si libellus iste de
remedio huius morbi non excusus fuisset, 4 ) nunquam ad
nos attigisset. Nam homines vbi legerunt libellum, con-
ceperunt rei suspitionem, et quia iam per se tempus fuit
aestiuum, statim nocte inter dormiendum animaduerterunt
se sudare; perculso motu animo, putarunt se correptos hoc
morbo. Et si quidam nobiscum tarn stricte vsi fuisscnt
hac formula curationis, quae praescripta est, certo tertius
mortuus fuisset. Et magna pars, imo maior hominum in-
teriit in Saxonia propter istam anxiam curam, quod 24
horas sine respiratione, vt ita dicam, in hoc pistrino pur-
gatorio simillimo retenti sunt. Nuper scripsit quidam ex
Magdeburga de quodam qui decubuit hoc morbo. Is
saepius rogauit potum sibi praeberi; cum nemo uellet
dare, siti quam calore magno illo conceperat, expi-
rauit. Ali competenti datus est cantharus plenus cere-
uisia, quo exhausto statim saluus e lecto surrexit. Ideo
modus aliquis adhibendus apud homines qui corripiuntur
hoc morbo. Uale in domino et ora deum pro nobis. Breui

•) »gl. Kr. 72.

•) a»e^.

*) WflliW Weicbenbocb,.
*) Sgl. be SB. III. 499.

*) Sin {Regiment bei jenigen, fo burd) (Dottel Verfügung in bie neue
ftf)»t&enbe ©euije fallen. «gl. be SB. III. 500.

Urbnn SJolbutm. — ©covg Slörer.

67

proficisccntur, crcdo, M[artinii8] et Philippus] Magde-
burgam 1 ) ad Colloquium,*) quod principis Wirtenber-
gen sis instinctu fiet intcr Schwermios et nostros. Oro
dcum vt adsit suae caussae, quainquam nullam spcm con-
cipere queani quod aliquod ex hac re emolumentum sit
futurum nostrae parti, nam Uli non cedent, et reportabunt
nouum uictoriae encomium. Doniini caussa est, ille uide-
rit.

5. Dftober 1529.

75. jlrtom § alHiitrn. (B. 171.)
Sleuigfeiten. Wbreifc ber ©ittenberger.

2Jicinc3 fycrn fiivfjabcit ift bis, baä ctyne, bicmctylc cS

mä)t Ijetmilid) ift, magf id) cd cud) auä) an^cc^gcn: @r onb 6(ct)*
d)arbt, bc§g(eid)cn bcr Scütn Hon fyaltc werben Sicenttatcn, am
ncgftcn fretjtagc l)a6cn fie bie fcd)tfd)idc gehalten, onb bnfer burger*
mctjftcr S3cnebictu§ toirbt $octor werben. StaS anber fjo mit
meinem t)crn Oorljanbcn, fjo c§ burrfj Wottcö ntyücn fortgebet mt)U
id) cud) audj anzeigen. 3dj bitte abtv wollet Hon nidjtS bei) tjcmaitbcd
oormclbeu. $)cr wagen ift nod) 51t wüte tu berg, Stan bie f urteilte
fco gaujj fettjam fein, baä fic fdjicr nicmanbcS mollcn rljebe geftetyen.
Xf>oma3 ber folct)c mülje gerne off fid) nt)cmc, b/it $)octor 3Kar*
tinum onb bie anbern gegen 9ttargf bürgt gefnrt. $ol)in ift aud)
(Sr ©eorg rljercr 8 ) mit Otiten gebogen. — —

21. Ottober 1520.

76. mm (II- 186.)

fflficffeljr aud Watburg. S5on bcr Xürtengefarjr.

Rediuimus») omnes per dei gratiam incolumes 4 )

ex Hassia, quae illic gesta sint, alias ex me audies.

') gür: Marburgnm.

•) Sie trafen am 30. September in SRarburg ein. fföftlin, 9R. fi. II. ©. 130.

') #iernad) ift 9?örer auä> mit in Werburg geroefen. fluttjerS Sßrebigten,
auf bem SBege Don unb nad) Harburg geilten (26. September in @otb>,
5. Dftober in SWarburg, 11. Ottober in Arfurt, 12. Ottober in 3ena), aud
ffldrerd STOanuffript Veröffentlicht in ber geitfebr. für tircr)(icrje SBiffenfdjaft unb
««bliebe« Seben. 1884. ©. 266-276. 313-320.

<) »gl. be SB. III. 575.

68

3auu8 CornatiuS.

Horrenda de Turca feruntur, 1 ) dominus uult impietatem et
ingratitudinem germaniae punire et forte Saul impium cum
pio Jonatha interimere.

6. Sfcjember 1529.

77. |mtu* (tanariu*. 2 ) (Cod. Hamb. 45 <Bl. 125 f.)
Über feine Sage in ©ittcnbevg.

S. D. Non dubito, quin iniquiori feras animo, quod
hactenus ad te scribere distulcrim, optimc Rufi, atque id
non immerito, quum Te meum atque adeo iuter amicos
primum esse non obscure signifieaveris, ut non dcbueiis
inter postremos relinqui, quos ego tandem in patriarn ter-
ram (sie enim omne illustrissimorum Principum nostrorum
imperium voco) reversus literis meis saluto," ac quasi de
novo amicos facio. Verum ut serius a me salutaris, ita
semper inter praeeipuos mihi ainaris et coleris, ut vel ex
vulgi sermone mihi oxcusationcm reperiro queam, quod
rarius esse adeundos ait, quos maxime amamus, et quibus
nos valde placere studemus. Quanquam ex Ursalio, 8 )
integerrimo utriusque nostrum amico pereepisse te crodo,
quo loco res meae sitae sint, ut non possis conqueri, de
eo quem amas te serius cognovisse. Cupiam vehementer
tantum me longa peregrinatione mea effecisso, ut non ne-
glectus aliquis studiorum meorum contingat usus, atque
id nusquam malim, quam in Patria. Si brevi spes aliqua
affulserit, neque longius res quoque distulerit, futurum est,

>) «gl. o. a. 0.

*) Förstern. Alb. <§>. 82: Joaunos Haropol Cssickauien. dioc. Nura-
burgen. 30. Maij (1519). ©gl. S>o$ner, Jhirje 9?otigcn au8 bem fieben einiger
Gklebrten 3tulcfnu«. 1877. 6. 13—15. fcortfelber, Mel. paed. 8. 77: Cornariua
Cygneua habebit lectionem Grammaticam, lecturus alternis diebns Pria-
cianam et Grocam Philippi Melanchthonis Grammaticen. ffitr teilen ben
©rief beS (SomariuS, in bem er ©pafatin um feine Srürfprad)e jtoedS ber Über«
tragung einer JBorlefung bittet, unter Wr. 77» mit.

») «ärenfprung. »gl. Serjog, Gfjron. t>. 3widmi II. 166. 163. 172.
182. 239. 861.

3miu3 SüruoriuS oit (Äcorß Spalntin.

69

ut eam expectem. Si non, alia adgrediendum est via, hac
non eucce^sit. Et sane videor mihi aeque hic perogrinus,
ac exul esse, ac si in media Qallia, sed quid dico Gallia?
Suetia, Livonia aut Scythia inter MoschoVitos ac Ruttenos N >
viverem. Invenio hic pleraque omnia immutata, Urbem
quidem novam ubiquc facicm induisse video, ac ruralem
cultum exuis8e. Sed multomagis hominum animi videntur
esse immutati, ex simplicibus enim prius, bonae frugis, et
integris candidisquc plerique superbia ita tument, ut in- ;
vidia simul comiti fieri rumpantur. Quae ambae res a
Musis et a pietate sunt alicnissimae, ut in dubium apud
me veniat aliquando, An veri sint hi, quos tales esse video,
earum Mystae censcndi. Sed quid amplius adjiciam? libros
a me editos Basileae potui 1 ) apud Ursalium videre
quum prae inopia exemplarium mittere tibi privatim non
liceat. —

l. 3uli 1521.
77*. ftmug ©ornarius an OSforg ^palatin.

(Cod. Hnmb. 45 W. 123 f.)

GEOROIO SPALATINO
S. P.

Hactenus inscitia mca verecundiam iniecit mihi, Do-
ctissime Spalatine, quo minus et ipse TE tarn amplissi-
mum non eruditorum tan tum hominum, verum vtcunque
bonarum litcrarum ctiam studiosorum Maeccnatcm saluta-
tum adiverim. Verum iam tandem evicit, sicut solet, »Qäöog
apaMav, ut audeam Te vel eminus per literas salutare,
quas non ex se aut ex Autore suo iudices velim, (etenim
hac parte nihil video, quod tolerari, nedum placere queant)
sed ex ipso mittentis erga recta studia affectu, qui etiamsi
huc usque nullo cflfectu in me fuerit, tarnen demum erum-
pere gestit, atque diun hoc vult, non videt, quo altius ac
tutius se penetrare queat, quam si se doctissimi SPALA-
TINI animo utcunque adumbret. Fateor equidem impu-

>) 64tclbft^ler füt potuiati. (?)

Digitized by Google

70

3omi8 Sornariu* an ©eovg ©palatin.

dentius me facere, quod audeam audaciam hanc «xQdavrov
iam apud me ac desperatam, nisi humanissima dexteritas
tua 8pem faciat mihi. Nam ut est apud Theocritum xal
yaQ iv vxvoig xäaa xvtav üqtov ttavrtvirai 1 ): Sic ego quoque
sperare vel &iwq audeam futurum, ut meas literas sine taedio
legas nec illibenter vota nostra agnoscas. Doctissime
SPALATINE, biennium fere est ex quo tempore primum
Loch am animi gratia invisens, ubi Tu tum temporis in
Aula FRIDERICI MAONI, Saxoniae Principis, ut iam an-
nis aliquot degebas, literis benevolentiam Tum mihi impe-
trare volui, imo tum quoque impetravi, receptis eruditissi-
mis literis Tuis, quas iam Wittebergam reverso non biduo
post legendas demisisti. *l>lXoi &to\ quam semel omnes Musas
omnes Charites spirantes, adeo ut me mox minorem iudi-
carem in literis quam cui tarn doctae ac elegantes Spa-
latini literae adscribi deberent. Et hinc est quod post id
tempus ne mutire quidem fuerim ausus, quamvis (si quid
tarnen hoc Spalatino addere potest) scdulus nominis Tui
admirator ac Praeco extiterim. Ac Dii dcnt, aliquando
sint, qui illud caput digne cclcbrent. Etiamsi

Ipsa quidem Virtus sibimet pulcherrima mercos;
Dulce tarnen venit ad manes, qnum gloria vita©
Durat apud suporos, nec edunt oblivia laudom.

Porro doctissime Spalatine, video nobile Witteber-
gen si um Gymnasium ab Illustriss: principe FRIDERICO,
Saxoniae Duce, in dies locupletari, advocatis undique do-
ctis hominibus, adauctis ac adjectis novis stipendiis. Theo-
logia habet unicum praeter ceteros, incomparabilem Ju-
venem PHILIPPUM MELANCHTHONEM, Jurisprudentia
item ac Mcdicina Professorcs longe clarissimos. Audio et
in nostris literis ac Unguis ampliandis Magnificentissimum
Principem meditari. Audio in illarum Professionem iam
aliquot electos, aliquot doinceps advocandos. Audio et de
me quoque insinuasse videlicet aliquem amicum Tibi (qui
in his negotiis ut omnia potes, ita ubcrrinio iudicio es)

) I^eocr. 21, 45.

3anit9 Goritarluft an ©eorg Sjxilatin.

71

tanquam qui non omnino forte sim ad aliquod studi-

rum meorum exemplar publicae scholae exliibendum. At-
que utinam non iudicio suo fallerctur is, quisquis est, qui
de me aliquid apud Te, si taincn ullus aliquis Cornarii
meminit. In hoc, Eruditissimc vir, est, quod ad Te jam
scribo. Vellern sane his annis, quibus ingenium per se
satis raalum, peioribus. etiam olim Praeceptoribus, studio
denique satis scgni exercui, aliquid operae pretium in Un-
guis ac bonis literis fecisse me, verum quantumquantum
d est, quod effeci, non sinit me conscientia mea effari.
Sunt tarnen quibus non omnino displicemus, ac in Grae-
carum literarum tractatione non illibenter audimur. Nam
hoc iam tertium Grammaticam praelegentes adiuncta Ho
meri Odyssea sumus experti. Sed avertit quosdam a nobis,
quod de Lectionibus auctionamur ac, ut sie dicam, nundi-
namur, sicut mos est, mercodem per capita colligere. Ve-
rum ex his omnibus iam sesquiannum non plus viginti
aureos corrasimus. Et hoc praemium laborum ac vigilia-
rum, de quo quam anguste vivere cogamur, quis est qui
non videat? Jam quandoquidem non cuiquam tarn darum
statim ingenium est, ut ait Plinius, ut possit emergere, nisi
illa materia, occasio, fautor etiam commendatorque con-
tingat. Vides, doctissime Spalatine, quid sit mihi necesse,
quantum mihi desit, quo minus aliquid studiis meis dignum
designem. Non sum tarn arrogans, ut petam. Sed tarnen,
si arrogantia non est petere id, quo velis multis prodesse,
peto, imo obtestor Te per omnes Musas ac Gratias, qua-
rum ubertate madidus dcstillas etiam, ut si non ineptus
omnino videor, deforas nomen meum ad lllustrissimum
Principem, FRIDERICUM MAGNUM, Saxoniae immortalem
Heroa. Insinua me Tuis CELS1TUDINI his nominibus.
Esse adole8centem me cui vel hic Stimulus studiorum esse
possit unicus magnus ac omnia potens, tanto prineipi non
displicere. Cuius Celsitudini si hoc nomine quoque pla-
ccam, ut Stipendio ad literarum professionem surroget,
futurum, ut laxatum ingenium meum vires reeepturum sit,
ac ultra etiam, quam sinunt vires annisurum. Quodsi ha-

72 ®c«wfl Nöter.

ctenus advocat undiquaque Italos, Gallos, Germanos, nihil
puduerit tantum Principem respicere etiam ad suos sub
imperio suo natos, qui omnia, ac vitam quoque eius Celsi-
tudini debent. Caeterum quicquid horum statuetur illo
nomine me agnosci non volo, quod sim aut possim in his
quae forte in me deferentur, sed quod annisurus sim, ut
olim existam talis, qualis fortassis iam petitur ac deside-
ratur. Unde sane nihil repugno, quicquid, Doctissime vir,
ad me transtuleris. Haec enim omnia judicio Tuo subesse
scio. Non recuso Poetica, non Rhetorica, non Dialectica,
non Grammatica, non Latina, non Graeca. Nam in his
omnibus audio constiturum Principem de integro Prae-
lectores. Hoc a Te tantum sinas exorare me, ut honesto
utcunque stipendio harum praelectionum aliqua in me de-
feratur. Spero hac occasione futurum, ut olim non per-
verse illustrissimi Principis autoritate, SaxeQ tijv Xtovtriv
ivövofuvov abusum me esse dicere quis possit. In his vero
omnibus agnosce me Clientulum Tuum mihi magne Patrone,
Eruditissime ac Consultissime GEORGI. Bene vale, et me
ama. Wittebergae Calend. Julii. M. D. XXI.

JoAN. CORNARIVS,
Zwiccaviensis.

Eejerabet 1529.

78. (ffieorg ftö«r. (D. 19.)

»üdjerfenbung. «erlobung Don gtanj S>6,ene.

Libellos quos cupis mitto: m expositiones

c. 7. Danielis 1 ) cuius libelli duo authores sunt: Philippi
est inuentio et dispositio, Jonae elocutio. Hoc tibi com-
mitto. 2 ) III cantilenarum. Illum libellum emendaui dili-
genter et adieci summas canticorum quo etiam possint in-
telligi ista cantica a simplicioribus, accreuit libellus insuper
litania latina et psalmo germanico: 3)a Sfract au8 9tegt)ptcn

•) 2>a3 flebenb fföpltet 2)onieI« uf». 8g!. fftnoerou, 3. 3on. I. Hl.
») ©gl. be 9». m. 521. 525.

Urban ©albui)ii.

73

$og cum sua melodia. 2. Decemb. soror vxoris 1 ) D.

Stephani*) addicta est Francisco Dhene,») sed rumor
praeucniet literas meas. 4 )

8. grniuar 1530.

79. §lrbitn § nlHitp.
' ©eftettung be« fcofgeridjt«. SBittenberger ftodjaeiten.

$a8 ^off gerieft *) 3ft nffoo beftatt, $>er tycuutman 3ft

f)pffrid)tcr, ufner DoctorcS uub ad)t (SbcHciite affefforeä, 9?em(idj
brugt, abpctl, SDtctlcbcn tmb benebictu« pauIi, Stiftoff
greff, friberirf) branbt, Ganifc, SWattcS lofjcr tmb anbere
m()cr r Sftnn irjirt bie orbnung brudeu fjo ioerbet Ub,r8 toott erfahren,
tmb iij gcfdmmrne procuratorcö bteutfartt, ©cbalbt tmb reudjen»
bad). ©mir frandeit 3ft mir lebt gemefen, 3dj tjabs rjormald aud)
tjeren fogen. (53 gerudjt 3ft 9WcUn3 Ijern üatcr follc fcf>r frnticf
fein unb fdjicre baben uermnbtlid) angefügt folte er tb,obt feton,
3d) bit »01t feinet megen t)f)r mollet mir gemifflid) toffS forbcrlid)ftc
ben redjtcn grunb aufdjrcuben. granfe SJfycne f)at om negften
©ontagc«) 9Wit Jungfrau barbaren SRieinegF« bertubniS gehabt,
Käufer üor ctlidjcn tagen mit Sinnen ©djabemaftg, 7 ) bleu*

>) ©arbata SHemed.
•) ©IIb In 3»ldou.

') Sgl. ©urftjatbt 6. 37. ftranj $lj<ne war ber ©o$n Don Xbjlo <£>ljeiie

(Script, publ 1553. ©I. Hh a ). Xf)\lo fcfcne fiarb in bec Wadjt jum

30. 9?orxmber 1545 (D. Uuguftin ©d)urff 1. c. 81. S,: Pleriqae uidiatis senem
ciaem egreesum annos LXXX cui nomen fuit Tilo Den, cuius et in
iuuenta magnum fuit ingenium et nunc in senecta memoria, ratiocinatio
et mentis uires adhuc admodum uigebant. Cumque fuerit eximia eius
prudentia, magistratus in hoc oppido geasit, et de literarum studiia bene
sensit. Natn et ipse in Jure gradu primo ornatus fuit, et Deum pie
iuuocauit, ac aaepe testatus est, se gaudere, quod emendata doctrina
Ecclosiae nerarn iuuocationem et finnaa consolationes didicisset). ftranj
Sfcne ftarb am 8. ©ept. 1554 (Scr. publ. t. II. ©I. 71).

«) ©gl. Wr. 79.

•) ©gl. Stobt* , DueIIengtfd)id)te be« beutfetjen MerfjtS ©. 262. OTutfcr,
3uc ©tfd). ber StedjtStoiffenjd). ©. 136. HuS bem Unit), u. @eL ©. 444.
*) 2. 3anuar.
') »gt. b« ©. III. 531 f.

Digitized by Google

74

Urban »albuttn.**

ctjarbt Ijat 51t ßeipfogf gcfrctjct. ©ot gcb teilen genab, gubt bicr
Uff bic fyocfjäceit unb mir ben fort unb äßubt baä 3d) bcn retjgcn
nad) tan^e.

22. 3anuar 1530.

80. HCrbira faUmp. (E. 55.)

Wörer unb ftnob auf JBifltation. SBatjt beS »firgermeifter*.

SBlidart* fcodjaeit.

©eorg rf>erer unb Qsr pautt fnob feijnt tjefet uff bic uifitatio
31t beltify, 1 ) Starumb fjaO id) fic nid)t auljrebcu famcn. DO mcnu
Ijcrr ber ®tabtfd)rct)ber roirt burgcrmetftcr werben fan 3d) cnd) nod)*
mate nidjt anjccijgcn, obtr uff negften fretytag nad) Gonuerfioniä
pault, urilf id)3 gcnrifelid) erfahren. — — Stewart roirt biä
Sttontag f)od)jccit fabelt, ßtot gcb t)f)me gnab.

31. 3anuat 1530.

81. Jlrbnit gjatttiiutt.

$ie SBaljl Steidjenbadj« aum ©ürgertneifter ifi befiatigt, bie beS ©tabt»
fdjtetöer« norfj unentfdjieben. ©efud) um einen ©tabrfnedjt.

— — uff bcn tefytcn Unuerautfjluortcn artirfctl 3n ernenn
fct)rci)bcn bar Snncn 3r bittet eud) äcuuorftcubigcn, mnä gemiffcä
uorfjanbcn, baä man fagt, mcijn f)crr*) mürbe Söurgcrmcnjtcr
merben jc. Q)cb 3d) eud) 3uuornf)cmen, $)aa et)r am Uorgangcncn
fretytag nod) Sonuerfioniä pairti, 8 ) burclt) bcn Gf)urfurft(icf)cn bcftcttigS*
briff offentlid) publiciret, unb ©fyr aufampt ben anbern rattern
Unbir tonnen 9Jtogiftcr litian goltftc^ner 4 ) Unb fjieronimuä
frapp*) alä neroen eingefdjmorcn rjaben. 28er ber 9Jcu>e

') öetäig. 9?ad> öurtyarbt 6. 171 foUte an ßutbjrv« ©teile ©ugeiibagen
bie JBtfitation in Jöeltijj mit buubfüljren Reifen. 9?ad) unfeient JUvicfe ift an
beffeu Stelle Köret baju abgciutmet geroefen.

*) $$ittpt> Wellenbad).

•) 28. 3anuar.

«) Sgl. «Kut^et, 3ut ©efeb. ber Sledjtäw. ©. 385 ff. fcartfelbet, Mei.
paed. 6. 127. «Hg. <Dentf<r)c «iogr. IX. 340 f.
6 ) 9Mcland)l!jon8 ©cbnwger.

«corg JRörer.

75

ftabtfd)rc^bcr fcljn mirbet, ftetft nod) 3n bcr föcbcr, 3m furchen ttrirt
cljr jo erffut fommen, 1 ) SBo e$ SWoglid), molt 3d) eudj freuntlid)
non mehnS Ijern rocgen gebeten l)ubcn, 06 Uljr tyrgent einten fncdjt,
unb man t)l)r gleid) ^emeen meren, uffbrengen modjtct, 3)ie äcu
nrittcmbergf bent ratfyc, unb bcr ftobt btcucii fonbten, SöoUct bic*
felbig l>ff bis metm ansengen aigentürt) Dortroften, fjtc werben an*
genommen, roo feie nt)nr fomen. $>er rel)tfued)t toic man l)f>nen
nennet, nrieiootl cljr tuetmig barff rentten, ift ber 3tm (Slbtljorc
meinet, f)at moctyentttd) ij gr, fein freljf>e u>ol)nung önb ein cletybt,
fein tringfgett, jrrjüj gr uor feljn tuintcrcCeübt, bartf) .... geft,
9)fend)gett, unb anbet Wectbcntalia, Ttcx tf)itrfncd)t tjat bte roodjc
l gr mtb gleid) nric bcr anber.

(3an«ar)«) 1530.

82. (Storg $törtr. (M. G7.)
SBotnung 6ej. 8tou>« SJerfjotten ju CorbatuS.

Qucmadniodum scripsisti I). Stephanum 3 ) lo-

cuturuin mecum de te, sie factum est. Quod te apud cum
exclusum couquereris, quantuin ex eo intellexi, citra ipsius
culpam factum est. Sed aiebat, se uocasse te ad se vna
cum Cor dato, vt uos componeremini. Quod autem tarn
longum tempu8 conuersationem ipsius uitaris, ad hoc nul-
lam tibi praebuisse occasionem, immo iam aeque tarn pro-
pensum esse in amicitiam tui quam vnquam antea, nihil-
que debere timere te, quod nullam simultatem contra te
gerat. Si eum accesseris, tarn charum te illi fore quam
antea. Locutus est et mecum de aliis rebus, de quibus
alias. Et nonnihil me ista mouerunt, nam credo nunc ui-
rum nihil quod ueritati absonum sit, dicere. Uide igitur,

') $orotljea Jterften on 9lotb. 1530 ». d.: it>ift audj ba« 93rban $)inftog
für $almanim (5. «peil) ift bi <5labt(cf)relber genmrben, önb mittmod) barnadj
pdf) beveljeHdjt mit ©djupenmeiffer« tocfjtcr.

l ) Unbatiert, aber wegen ber SBcjiiflitaljme auf ben SBrlef bom (Dejember)
1529 wobt in ben Januar 1530 geb&renb.

■) Sitb, ber bermutlicb gelegentiidi ber (loduelt feiner <Sd)itrtgerin (9Jr. 79)
in Wittenberg u>ar.

76

®eorg Sörcr.

ne discordiam semines inter homines neque autor sis, quod
plerique ex amatoribus Euangelii contemptores fiant. Nam
in hoc te incumbere totis uiribus non a D. Step hano, sed
ab aliis audio, vt autoritati et doctrinae et personae Cor-
dati detrahas, cum tarnen plures sint, non solum D. Ste-
phanus, qui homini dent bonum testimonium , quod non
solum bene, sed et piissime Christum praedicet Ego hic
nolo iudex esse. Nec statim credo quae audio. Hoc tarnen
facio, cum sciam te vnum esse ex his quos maxime amem,
operae pretium duxi te adinonere, vt si conscius huius rei
tibi esses, in posterum tibi temporäres neque Cordatum
neque alium quemuis nec domi apud ciues tuos nec apud
nobiles ruri, uel alibi traduceres. Euangelium, vt melius
nosti quam te admonere possum, aliud te docet. Aut si
omnino non uelis abstinere ab his detractationibus (si modo
uera sunt quae de te a bonis uiris audiui) uide ne iram
dei accumules. Ueritas manebit in aeternum, etsi habeat
qui insectentur eam.

9. 8«bruot 1530.

83. (ßm$ $fefr. (D. 34.)

(Ernßer 83orb>lt wegen iRotfjä $er$a(ten gegenüber $au*mann

unb CorbotuS.

Quod scribis te securum uiuere, non est uox

agnoscentis delictum suum et ex corde ueniam petentis,
sed iustifleantis se et alteram partem conteranentis: sed tibi
timendum erat, ne, dum homines illos contemneres, deum
ipsuiri contemneres. Crede mihi: Christus est, fuit et erit
vsque in finem mundi infirmus, et quotidie legitur nobis
per suos ,Beatus qui non scandalizatus.' *) Si itaque credis
istos homines ministros esse dei et petere gloriam eius et
salutem hominum quos tu dicis esse offensos tibi (sed timeo
te infensum esse illis et occultum odium in corde aduer-
sum illos coneepisse, ita vt etiam nihil boni de eis cogitare

») 3Ratt6. 11, 6.

Digitized by Google

öeorg JHörer.

77

et loqui possis) cur non rogas eos serio, vt tibi condonent
delictum tuum, cum ipsi non in te, sed tu in ipsos, imo in
deum peccaris et uolenti non possit condonari culpa? Vbi
hoc feceris et ipsi denegaririt, tum scribito audacter, quod
scripsisti, vt supra recensui, et tum gloriare de tua securi-
tate. Non est bona ista gloria tua, uel ipsa cxperientia
iam discere debebas, aliud esse ministerium Muntzeri,
Aegrani 1 ) uel Pauli*) (quem tarnen audio iam syncerum
esse uirum et Euangeliura Christi pacifice praedicare) *)
quam ministerium inculpati et sancta simplicitate praediti
Hausmanni et Cordati insectari. Hic timendum tibi
erat, ne, dum illi eijcerentur, Christus in eis eijceretur ex
vrbe: sed hic sertissimus es te nihil peccasse, immo sua
culpa dices constanter eiectos ex vrbe. Ego libenter tibi
credo, sed uide, quomodo consistes coram eo aliquando
qui scrutatur corda et renes. Sed ad illius tribunal pro-
uocabis securissime. Ego si uel vno uerbo consuluissem
vt istorum ministerium uituperaretur propter priuata ipso-
rum quaedam uitia, quibus tarnen nemini nocuerunt: scio
qualem conscientiam essem habiturus, praesertim cum ob
oculos quotidie cogerer uidere tarn miseram faciem eccle-
siae, quae orbata suis pastoribus ueris. 91ber mein lieber
<3tc#janc, £>n metnft man funne fo Ictd)tlid) afoett ein (Sitangctt*
feben ptebiget übertönten, fo Ictdjt man ein netue fatten betonten fan,
umb 4 4, ioenn bie alt ben fpttet ntdjt tauge, ober men ftc ein netoe
t)tn tocg merffen ottb meinen fic Ijaben ongtütf brattff, onb nehmen
ein anbete, branff fie gtürf fytben gebenden, ista cogitatio te
fefellit: 3d) beforge fie roerben in flirren taten, bie ftomen Qtyrtft*
lic^cit ptebiger fo icrore merben, ba3 btt bid) folt rool tob an
einem fttcfjen, unb ben bn fttr einen folgen tyelft, bet fot mol (Sin
toolff fein, tmb ber fol rool ein rcdjtfdjaffencr fein, an ben bu bci=
nen tynbern ntd)t gern rotfdjeft, ta ben bu toebbet fetjen nod) Ijoren
fanft. 3d) Ijatt, roenn ^attluS ober (£f)tiftuS fefbS prebigen fotb 51t

') SBilbcnoner. SBgl. $oraroi&, S3r. be« SBcatu« föfcn. ®. 243 f. Über
feine ^reMgüoetfe t>gt. öeitr. jur färfjf. flird}eitge(d}. IV. <S. 163—202.
*) fiinbenou.

') 3n Glfterberg. »gl. TOMer, Sinbeimu ©. 41 ff.

78

©eorg Störcr.

3roicfan>, unb ftimb tjfjr namcn baju mit giHbcncn bud)ftabcn an
ber ftirn gefdjrieben, wenn bu t)f)rc <ßcrfon aWein tuolt anfefjat, unb
nid)t J)f>r bcfcHcn unb ministerium, bn wirft gfjn and) feinb meren.
2trf> lieber ©ott, cd gc^ct ia nid)t fo 311, baö man mit einem qui
rite uocatus est et mittitur ad Euangelium dei praedican-
dum, fo( alfo tjanbcln unb c3 iuof getfjan fein, unb toend mir mefjr
locre. %d) beforge bei) meinem $mn Gf)rifto, ben id) ia ein wenig
(icb fjab, unb tuolt rfyw uon fjcvfceu gern feer Heben, menn id) nur
funbc, 3iuirfaro f)abc gehabt, nxiö fie fjaben fot, weife, waä unfer
|>err ©ort fagt 311 (Samuel ,Non te, sed me reiecerunt, ne
regnem super eos.' 1 ) fiied bic ^iftorien post ista uerba, mied
Sfracl gangen fjat. Et Christus ,Qui uos audit, me audit, qui
uos spernit, me spernit.' 9 ) ,Et quiequid ligaueritis.' •) (£ä
ift fein fdjimpffwcrgf bic fad)c mit cud). Hoc tibi scribo, quem
amo et cuius salutem quaero, non aliis huius tragediae
auetoribus qui cuiusuis tyranni potius imperium ferrent
quam sanum consilium vnius Lutherani reeiperent, apud
quos magis sordet Lutheranorum nomen quam Papae: ii
si ex ignorantia peccent, non imputet illis Christus pec-
catum, si ex contemptu, habebunt suum iudicem. Ego per
Christum uelim quod tu nunquam uidisses patriam tuam
post illam fugam a peste.*) Deus misereatur nostri et non
sinat nos impungere in uerbum suum. Facilis est lapsus,
scio, quod scribo. Expecto tuum responsum ex quo statum
intelligam, quid nunc de te sperandum sit.

») 1. ©am. 8, 7.
») 2uf. 10, 16.
») SRattlj. 18, 18.

*) $ieruad) fdpint t&, aii fei 9tot(j im <5oinmer 1527 aud Wittenberg ber
Sjeft wegen in feine SBaterftabt 3tuictau (» ü * e 3<>na8 nad) 9?orbbaufen, »gl.
be SB, m. 272) geftüdjtet. SBaS foDte er aud) feit «uguft 1527 fd)on in
3»i<tau, ba er eeft @nbe be« 3aljre8 jum ©tabtfdjreiber gciofibjt mürbe unb erft
am 15. 8<br. 1528 fein «hnt antrat?

Digitized by Google

®eorg 9?3ter. — Urban Slklbuljn.

79

19. SDMrj 1530.

84. (Btm $*m. (M. 58.)

£utt)er null ntc^t me$t öffentlich prebigen. ©eborfleljenbe «breije
9Zelandjtb,on8 unb anbetet auf ben 9teidj«tag. lobeSfftHe in

Watter* gamiUe.

Jam omnes praesertim quibus pietas cordi est,

vltra modum sumus perturbati, cum quod amplius nobis
non uult publice praedicare D. Marti nus, 1 ) tum etiam
quod ipse Philip Melanchthon et nescio qui alii sint
profecturi vna cum principe nostro ad comitia, quamquam
adhuc incertum hoc sit, ccrtum tarnen est quod abituri
sunt vna cum ipso, ad quem autem locum quoque tempore
reuersuri, hoc ipsi adhuc ignorant.*) In Summa Satan in-
sidiatur omni conatu illorum uitae, tandiuque non quiescit,

donec hoc quod summa ui molitur efficiat. Benignus

pater suscepit in scholam suam M. Leonard um Natte-
rum:') abstulit ei infantulam natu maiorem inter liberos
ipsius 7. die Marcii. Jam*) in extremis laborat flliolus
Friedrichus. 6 ) Homo adeo perturbatus est vt nihil su-
pra. 8 )

19. m% h 1530.

85. $lrlutn $$ÜWf*.

<J?(ittü fnobt 3ft toff bcr uifitatton, Commct 3« od)t

tagen nod) nid)t ttrtjbbcr f)cl;m

») «gl. «bftlin, SR. 2. II. 181. SBurttjarbt 6. 172 f.
») «gl. »öftlin, 9R. 2. II. 196. C. R. II. 25 ff.

•) Förstern. Alb. ©. 138: Mgr. Loonhardas Nattherus labingen.
26. Janoarij (1530).

4 ) Starüber: 19. Marcii.

•) Starübet: circa 4. postmeridianam obiit.

•) «gl. Förstern. Alb. ©. 152: Johanne« (unb) Leonharde Natherua
Zmckaaieiwes. («^ril 1534.)

Digitized by Google

80 Urban Sdbubn. — Qieotg Hörer. — öaltfafar ©o«mar.

18. 3Roi 1530.

86. Jirbou falbumt.

Reibet ffleidjenbod)« beborfteljenbe «eife nod) Qtoi&au unb bie ©eburt

eine« ©oljne« fteidjenbacfjft.

$er ©urgcrmcnjter dU\)<fyenbad) (et curf) @alutirn unb

fytt mit Riebet) befolgen eud) anacujceijgen @f)r motte 3n furzen bei)
end) fein, ©ein fjauffrau f>at am borgangenen ©ontage abir malö
etjnen Simgcn fob> jur roerlbt bracht, ©ot geb ljfjme gnab.

3. Sinti 1 ) 1530.

87. «kor* #5rer. (M. 25.)

Xob bon £utb>r« Botet. SBon einem iljm empfohlenen ©tubenten.

Pater Lutheri die dominica exaeta obiit.*)

Semper soles mihi commendare adolescentem tuum,») ue-
rum ab eo tempore quo mihi primum literas tuas prae-
sentauit, non est mihi uisus in hunc vsque diem, et nebulo
faciebat mihi negotium, vt multis uerbis persuaderem M.
Uito Am erb ach io uiro docto, vt eum instituendum su-
seiperet. Vbi tandem hoc ab eo impetraui, ignorante me
alium sibi elegit praeeeptorem, vt ab alio audiui. Ab eo
autem tempore, vt dixi, non est mihi uisus.

5. 3uni 1530.

68. gtaltljafar Sosraar. 4 )
Änfunft in Wittenberg. SBaljl eine« ^räjebtor«. Sßo^nung.

scitote me bonis auibus (quod plerumque dici

solet) Wittenbergam venisse, Hic uero, quo pacto omnia

») Drig. ffilfajlid): Julü. 5>o& ei „3uni" &>i&en tnu&, ergiebt fidj au«
ber SQotij übet ben Xob bon fiutljevä Steter.
») 29. mal ftöftltn, SR. C. II. 212.
■) Söoljl ©altb>far ©oStnar gemeint.

*) Förstern. Alb. ©. 139: Balthazar Gosmar ex Hallis Saxonie.
(22. 3»ai 1530.)

Urban ©albutjn.

81

succedant, et quo in loco res meae sunt, breuiter tibi ex-
ponam. Primum praeceptorem *) haud iiidoctum quantum
ego intelligo sum consecutus, nempe Vniuersitatis nostrae
Decanum, nomine M. Ambrosium,") quem mihi uetus ille
meus paedagogus effecerit. Deinde Hypocaustum vna cum
cubiculo et lectis nostrum tres conduximus, de quo vsque
ad festum diui Michaelis tres aureos nummos exponere
cogimur, cibum vero in collegio sumo. 8 )

16. Suni 1530.

89. Jtrban $aIHiitjn.

Reibet JRridjenoadj« beborfle^enbe {Reife nadj ^tültfou unb
9Dlünfterer3 Umjug.

— — 2Heön tyerr ber SBurgermebfter roitt morgen gegen

^emigdau jii reifen toff febn Stcenhat ©ebalbt 4 ) 5ceud)t

Ijeittt Sit feän 9?ett>e3 tmb $>octor SlpcUS bcrlaffen Ijaufp 8 )

•) »gl. frartfelbet, Mel. paed. 6. 83.

•) JBernbt. «gl. Jtöfilin, ©acc. u. Wag. 1518-37. 6. 20: Scr. publ.
propos. . . 1553. 81. G, (1541 s. d.): Hac nocte air optimus et egregia
doctrina praedituB, Magister Ambrosius Berat, Iaterbocensis decessit.
et . . . transiit in . . . scholam Prophetarnm et Apostolorum , cum
quibus iam de Ulis ingentibus bonis disserit, quorum expectationo bic
moros sanetissime rexit, et aliis doctrina et exemplo praeiuit. Cum autem
eius fides, assiduitas, industria et diligentia magno usui fuerit Reipublicae
docet omnes bonos intoritu eius adfici. Jtöftlin, SR. 2. II. 494 (wo fä(fdj=
Udj 1542 a» fcobeSiabjt angegeben). $e SB. 6. VI. 189 f.

•) «gl. Scripta publ. propos. ©1. S 6 . («m 24. Januar 1546 toirb bei
«rei« bon 4 ©rofdjen auf 5 Qfrofdjen erfjöljt.)

*) SRünfterer.

8 ) $letnadj fdjelnt Äpel fdjon bot 3uni ©Ittenberg berlaffen ju faben
(bgl. aRutfcr, «u« bem Uniberftlät«* unb ©clc^rtenleben Im 3eitaltet bei
{Reformation. Sri. 1866. ©. 273 f.). Sin nuntius Apelli fdjen erwähnt
be SB. IV. 32.

» u d) » a 1 b . & «Mtenberg. 6tabt. unb Unio..«ef«. 6

Digitized by Google

82

SBaltfjajnr ©Dämar. — ©eorg iHörer.

22. 3«« 1530.

90. gaüljafar «osmar.

®erfld)t bon ber $efi in Wittenberg unb Sugenb,agen$ $rebigt bagegen.

De peste quod scripseris, rumores sunt duriores

quam veriores, licet aliqui obierint, id quod non est mi-
rum, Tarnen nihil aliud est nisi vanus hominum metus,
qui nulla ex re alia fit, nisi ex quorundam effrenatis lin-
guis, qui id passira hinc inde mentiendo in homines spar-
gunt, in quorum inanem loquacitatem D. Pomeranus in
publica concione atrocissime est inuectus.

14. Huguft 1580.

91. «feorfl prer. (D. 21.)

Gmpfefjlung eines Ungenannten. 3>e8 ftaiferä Stellung gum (Sbongelium.

$te $eß in SBittenberg.

Homo 1 ) est bonus, pietatis amans et sine dolo.

Uenit statim a feriis Paschae Vuittenbergam ne terun-
tium quidem secum adferens: meo autem et D. Joannis 4 )
auxilio, bonorum uirorum ope adiutus vsque ad hoc tem-
pus communem mensam in collegio adiuit, insuper et hanc
uestem ei D. Hieronymus«) donauit. Tu itaque et tui Ci-
gnaei ipsi propter Christum hoc beneficium pracstate, quo
et aliquandiu uobiscum durare possit. Quod si de alia
condicione prouidere ei non poteris, da operam saltem, vt
ei functio paedagogi contingat apud ciuem aliquem uestra-
tem, pro quo ille sibi tribuat uictum. Ne tarnen negliga-
tur et distrahatur a studiis: nam suasi ei, vt diligenter in
ludo uestro operam daret literis: forte futurum est, vt
quandoque a me huc reuocetur, modo acquirere possem
condicionem ei commodam. Rogaui et Cordatum, vt ei
non desit. Consulito similiter misero homini. Ex mera

') 3>er Überbringer be« ©riefe«.
») SHontel (ober ©ugenbagen?).
«) <S<burff.

Urban 3ViIbM)tt.

S3

simplicitate ad nos uenit addiscendae pietatis studio, arbi-
trans se tarn bonos Christianos Vuittembergae inuentu-
rum, vt etiam non roganti abunde uictum et ucstitum es-
sent suppcditaturi. Scd falsus est. Nunc fame apud nos
non pergt et scio te non defuturum homini, quia Christum
diligis.

Vndique uersamur in periculis, male propicium habe-
mus Caesarem qui proeul dubio nos nostramque caussam
damnabit, 1 ) et domi nostrae Vuittembergae na tum est
alterum malum, pestis scilicet, quo uix defuneti eramus;
hisce diebus 8 aut 9 homines ea correpti perierunt. Do-
minus est pater noster, ipsius bona uoluntas flat. Amen.

21. «tuguft 1530.

92. |(rban goltinp. (D. 170.)

t)it W in Wittenberg.

3Rit beut gefdjrct) oom gerben f>at ber tcuffcll fto otü

jtt roege bracb / t, r ) ba$ mein$ gnebigften tyern retfyc ,ut Zorgau
fernem frf)retybcn wtjbber bed pfarnerS onb audj nit bc$ tyeuptmanä
motten glauben geben, onb Ijaben cruft(iri)en geboten ben jungen
fyera Don rotttembergt gegen ber Sodjcn 51t ftmrcn,*) n>ela)3 ban
geftern aud) gefdjefjen, @ö fyaben ba$u bte reuttcr auff etliche toctjtte
ntdjt nafycnb botffen ba8 fie fid) ^ttr fiabt begeben fyetten, bomit §ie
3e nidjt bte bofee lufft rtt retten. 3dj mag baS 3n ber marfjctt an-
zeigen, bnä Obir ü abtr oj lelja>n nit gcroefen fclm, bte 3n pefte
geworben roeren. Stfidje (cut^c Raitens oon leipfogf tote man fagt
3n @bert)art3 ^anfje bracht, barattfj [ein 3r tj geftorben, Onb bar*
nadj 3ft ba« fytufj jttgemadjt, Onb fonft audj bie anbern mit man
peftem gefourett, Off ben Dettingen tag f>at ber pfarncr f>efftig barumb
Off ber (Sandel gefdjulten, baS man fofd) geplerre boOon mad)ct, feo
boa) got (ob nidjtS üorfjanben fei). $)er @atym motte abtrmal«

») ©gl. Äöfttin, W. £. II. 235.

*) SSgl. be SB. IV. 139: Wittemborgam nostram suspicio pestis vexat.
■) S3gt. a. a. D. Et $äuj>tman, ae Junior Prineeps Hans Ernst adhnc
ibi degunt.

6*

Digitized by Google

84

Urban SBalbuhu.

gerne bie oniuerfitct Don etjnanber brengen, tou efjr nt)ut fentc, mir
wollen abir mit bitten nifdjt nad)Iaffcn, feo Ijoffe wir, er Wirt abir*
mala roic ef)emaf3 gefd)ef)en tt>et)djen muffen.

7. ©cjrtembec 1530.

93. Itoan gaüwgii- (D. 166.)

S)te $eft in SBitcenbcxg. Stomas 9?eid>enbadj8 $odfteit.

3d) fan eucf) aud) nit ucrfjaften, roie e« bem armen

German gefjett, fein SWagbalena, ttric 3d| tyere fagen, tjat ftd) fto
^efftig fätoinbe feljre geforstet, als etliche 3n ber burgermeujter
gaffen an ber toeftilenfo geftorben, ba8 fie biefelbe gaffee geffofjenn,
unb jcu unrein Unghtgf 3ft $ornftag« nad) SBartfjolomej etm frau
bie franfcminberin 3n ujjr f>aufe fommen, oon ber f>at man gefagt
feie folte etliche frantfcn gemarttet fjabcn, als feie bie fram gcfefjen
3ft feie feo feljr erfdjroden unb 3ft 3nficirt tuorben. $>e3 freutagS
barnad) n>ar fie nod) gutter bing, 3dj f|ab fie uff ben margft gcf)enbt
gefeljen Unb barnad) faffe fie t)ff etjn fragen Dnb ftnir mit ben
lugfaufdjen feo tion ßcerbft famen gegen Öugfcn jcum 3armarcft,
als feie gegen ßugf au fommen, 3ft feie be3 ©onnabenbtd noefy 3u3
babt gangen, $)o ift feie erft redjt frand roorben, unb fjat bie redjte
peftttenfc gehabt. 3)e8 HRontagä fjat feie tyfjrcm German enn (Sijfeuben
botfyen gefdjidi, T>cä SMnftagä 3ft efjr frufye nad) lugfen gangen,
Unb ald ef)r bofjtn fommen fyat feie nod) Ungeferlid) j ftunbe gelebt,
unb 3ft frotid) geftorben. ©ot gnab t$r. $>er arme fyerman, tuie
3d) f)ere fagen, fan nit ©ffen nod) tringfen, feo uofler tyarmä unb
betommerniä 3ft ef)r, 3dj beforg fef)r, Sljr roirbt fid} tfjobt formen.
SSon bieffem 3ft abirmalä bei) ben frembben ba$ gefdjreu Uom fterben
befrefftigt, Unb 2Kan tjat $u Sugfau gebotten fetjnen mittemberger
juiculaffen, unb 3d) fotl meiner fdjmcfter Ijodföceit, 3d) mct)fe nit
ab 3dj angeneme toerbe fein abir nit. ®ot §e(ff un3 meujtcr. 9tud>
mufe3dj eud) metyr an$cetygcn, Xf)oma8 reudjenbad) mixt auff ben
negften $>inftag mit ber XfjomaS fdjerffin fein tturbtfdjafft
flauen.

Digitized by Google

worfl worer.

85

17. Cf lober 1580.

94. Wtm ^«rrr. (II. 188.)
fiitterartftfje« Wücffebr ber »ittenberger.

Sub prelo sunt Adhortatio ad Sacramentum Euchari-
stiae 1 ) Et ps. CXI. 1 ) Confitebor. Laetare nobiscum quod
incolumes tum principes tum etiam patres et praeceptores

nostros omnes receperimus.») Excudetur et Confessio

nostrorum latine credo et germanice.

(Enbe Dftobcr«) 1530.

95. ©wo. prrr. (M. 68.)

Über SutQerft unb 9retand)tb>nt Stellung ju Roty Crnfte SBarnung
tuegen ffloü)* ©erfjalten ju Sorbatuf .

Quod scribis illos duos*) tibi succensere, uehe-

menter mihi admirationi fuit. Ego certe nihil eiusmodi
ex vtrisque obseruaui, quod testaretur abalienatos ipsorum
animos a te, quanquam frequentissimus sum apud eos,
praesertim apud alterum, patrem meum quem post deum
vnice amo. Forte tu ipse hoc tibi flngis. Qui autem hoc
indicauit tibi de istis ij uiris, 6 ) falso eos apud te traduxit.
Nam hoc testimonium do optimo Forstero, 7 ) quod vbique
occasionem quaerat ineundae gratiae cum istis duobus

') ©ermanung jum ©ocrainent ufro. (frl. 23, 162 ff.
») (Sri. 40, 192 ff.

') %m 11. Off ober. Sgl. ben folgcnben ©tief.

«) Der uiibatierte ©lief würbe in ben Woöember 1530 ju fe^cn fein, ba
in iljm ba« batbige <£rfd)einen ber Adhortatio ad Sacramentum in Hu*pd)t
gefieOt tt»r. Diefelbe ift ober bor bem 28. Wooember 1530 erfdjlcnen (be SB.
IV. 195). Die ©e&ugnafjme auf ben 22. Ottober o!)ne genauere ©ejeidmuitg
be« ©onnabenb« Iflfjt inbe« fdiHefan, ba& ber ©rief in ber SBocbe j»ifd)en bem
23. unb 28. Ottober 1530 gejd)rieben ift.

6 ) £utt)er unb 9Keland|tl)on.

•) 3ob>nn ftörfter unb fieonbarb 9catter.

») 3obann ftorfier (togl. fcerjog, ©efd). be« flwid. ©ttmn. 1b69. ©. 87
be SB. ©. VI. ©. 495). Förstern. Alb. ©. 139: M. Johannes Förstern?
Augusten, promotoa Ingelstadij 1. Junij (1530).

Digitized by Google

86

©eorg 9iöier.

uiris. Hactenus hoc ei non potuit contingere et me pa-
trono hac in re vtitur et (deo uolente) aliquid efficiam.
Cum neutro illorum adhuc ucrbum locutus est post ipso-
rum reditum, nisi quod semel ipse Philip eum conuenerit
post lectionem vno atque altero uerbo me uidente et au-
diente. Bona die, vt solet, illum alterum 1 ) semel tan tum
uidi apud Doctorem Sabbato quae erat 22 Octob. Ideo
ne facile credas cuius.

Hoc autem te non caelabo, quod quidam qui te ex
animo diligit, mihi narrauerit, quam male propicius sis
Cordato, quam ei obloquaris apud primores ciuitatis hoc-
que vnice coneris, vt ei omnes infensos reddas, et tarnen
interim fatearis eum purum uerbum praedicare, nisi quod
modus ipsius tractandi uerbum tibi displiceat. Caue tibi
ne dum uoles Cordato incommodare, grauissime in deum
tuum pecces. Nam ideo uerbum dei non est uerbum dei,
quod pro stomacho tuo non tractatur? Si ista uera sunt
quae de te dicuntur, peruersus affectus est in te, non tarn
in Cord at um quam in deum. Deus stulta, imbecillia et
ignobilia eligere solet, vt quod sapiens, forte et nobile
mundi est, confundat.') Pius non respicit personam, loqui-
tur uerbum dei, sed quod ab eo dicitur. Imo, si deus per
azinam loqueretur, vt semel fecit, 8 ) auscultaret. Paucis
placuit modus Christi, prophetarum et apostolorum, quem
obseruauerunt in docendo. Ego moneo te, vt caute agas
hac in re. Quod si uera haec sunt quae de te audiui, et
perrexeris, uates tibi ero, vtinam uanus, quod magnum
malum sis tibi accersurus in caput tuum quod deus mise-
ricors per Jesum Christum auertat. Non est iocus im-
pugnare uerbi ministros et quo in specie illa impugnatio
sanctior est, hoc detestabilior est. Sinat nos deus potius
prolabi in quaeuis flagitia, in adulteria, furta, caedes, latro-
cinia, rapinas, proditionem patriae ic. quam in hoc pecca-
tum, quod sub praetextu pietatis impugnemus dei ministros

') Darüber: Naterum.
«) 1. fior. 1. 27 f.
») A. Wof. 22.

Urban Balbuljn. 87

et uerbum dei. Quique stat uideat ne cadat. 1 ) Tu potius
deberes bonus mediator esse et omnia in bonam partem
interpretari, si quid agnosceres in eo minus bene actum
quod ad mores ipsius attinet, non male in conuiuiis de eo
loqui et eius praedicatione. <Sifye bid) für. Non uolo hic
Cordatum extollere, quo nihil omnino peccet: scio mores
et ingenium hominis, uerum noui etiam quam candidum
pectus habeat quodque auderet mori pro ueritate. Stet
igitur suo domino aut cadat. SBir Robert fctbS mit bn8 gnug
ju fc^affen, vt securi queamus Stare ad tribunal Christi suo
tempore. <5it>e bidj für, fifjc bid) für, ne oneres te alienis
peccatis: beinc werben btr fdjtucr cjitttc} fein. Quod geras ei
inuidiam quod pauci eum concionantem audiunt, cuius,
quaeso, peccatum est? Quis portabit? Stephanus Rott.
Adhuc tibi dico: nolo defendere Cordatum, nolo te accu-
sare, quod ista feceris, attamen vt amicus qui ex animo
diligit amicum, haec tibi scribo, vt si uera ista essent,
meae bonae et Christianae admonitioni obtemperares. Ego
per gratiam dei forte frequentius et diligentius uersor in
sacra lectione, uideo satanae astutias, non quod tibi dero-
gem iatam noticiam. Bene uale in Christo Jesu, qui diri-
gat uiam tuam, vt inculpate uiuas vsque ad diem aduen-
tus sui.

U. Sfcjember 1530.

96. Urbnn gtolbup. (E. 63.)
Watfjridjten toon S9ugenb,agen au« Sübecf.

Sßon fernen gegittert 3ft alf>te btc fage, ba8 pomeranuä

groffe tt>tobberftef>cr 311 SuBecf follc t>aben, ©obt gc6 gnab, ba3 fetm
©otlid) »ort mege aufcgebreutet »erben, (Srjr fyatt gegen ttnttem*
bergt gefcfyrieben, nrie frau SDcargaretfia*) bret) gefangenen tonbs
©nangeüon !>at jen antr)ctf f •) t)r)rc jungen mit gtuenben pffrimen
biird)fted}en laffen, tmb bornadj bortoenfen, mtb beffelben tage« fotle

') 1. ffor. 10, 12.

•) SKorgnTet^e, ble lernte Raxli V., Stottboltetlii ber Mteberlanbe.
*) 9InliocT|»eii.

88

©alt&afar ®o8mnr.

bag groffe gctoiffer fommen fctjn, bnb fco groffen fc^aben 3m ganzen
tanbc bafelbft getyan,') ttrie nfjt trifleidjt toornommen, unb tjat bo
bei) angezeigt, baS man gleidjroot bbet bie Cutter tfdje fefcer
fd)reüe.

23. Sanuar 1531.

97. faltyafar (5tosmar.

©ein ©tubium unb 2Ba$l eines neuen ^täjeptot* betr.

Literas proxime a Magistro Thoma Singer*) ac-

cepi, in quibus me summopefe ad iurisprudentiae Studium
cohortatur, idque multaa ob causas, quas omnes enumerare
non duxi operae precium. Praecipuam autem hanc posuit,
fore vt magnam mihi apud Senatum Hallensern inuidiam
conciliarem, nisi animum quam primum ad haec studia
adiungerem. Ego vero sie a doctis hominibus publice pri-
uatimque et imprimis a d. M. Philippo Melan. quottidie
aeeipio, nullam egregiam operam in facultatibus nauatu-
ros eos, qui non vel mediocrem artium dicendi Cognitio-
nen! ad eas adtulerint. Cum enim artes dicendi tanquam
instrumenta quaedam sint aliarum facultatum, putant prae-
ceptores nostri non magis eos aptos esse ad grauiora studia,
quam asinum ad lyram, quorum virorum auetoritas non
parum existimari a nobis debet, neque hoc praedicaturi
essen t, nisi rem ita perspectam haberent. Cum igitur in-
telligo me adhuc rudern istarum artium, imprimis dialecticae
et Rhethoricae, non arbitror me citra iacturam studiorum
meorum iurisprudentiae Studium suseipere posse. Neque
ego facile addueor vt credam vllam mentionem huius rei
ab Ulis quorum arbitrio studia mea instituenda sunt, factam,
nisi quod is adeo me vrgere non desistit, qui Semper plus
nimio se alienis in rebus curiosum exhibere solet. Qua-
propter humanitatis tuae consilio vti in hac re Optimum
mihi est visum, vt quid potissimum sequendum mihi sit,

•) 89I. be SB. IV. 199 f.

•) Äanonifu« in $aHe. 3Rebjere ©riefe t>on ifpn an ©tepbjtn £Rot^ in ber
Qw. «atffaiultiibl.

Urban ©olbuljn.

;89

sciam. Nemo enim mihi te melius consilium dare potest.
Oro igitur, vt mihi sententiam tuam quam primum indices,
in ea enim arbitror mihi esse acquiescendum. Hoc quo-
que scias velim praeceptorem meum l ) ante aliquot dies a
duobus consularibus in Sweinitz abductum esse, ibi enim
pastoris officio est funeturus. D. Magister Natherus mihi
operam suam omnibus in rebus et inprimis in deligendo
praeeeptore humanissime est pollicitus, itaque non est,
quod de praeeeptore sis sollicitus.

14. «pril 1631.

98. Ilrboit f ölöngn.
3Jlau\tx§ atabemifdje t$atigteit Bete.

Käufer f)at tyeut bifputtrt, Witt Skentiat werben, Ijat

$)octor ©ebalbt Lectio. Instit*) befomnten önb bie procuratur
im f)offgeridjt.

<) ©gl. jebod) 92c. 88. Der 9lame be« 1531 in 6djtoelnifr fungierend»
Pfarrer« nxir nidjt ju erfahren, „ba bie $farra!tcn nur bl« 1637 gurütfretdjeii.
35ie älteren ftnb in bcmfelben 3hb>e nerbmnnt. 3" einer alten ßbjonif wirb
angegeben, ba& bis 1524 $ermann ©efjeim $ier Pfarrer getoefen. 1536 ift
Pfarrer $i« geroefen nncfj [elbißer (Sljronit Cafpar Sfjriftianu*." (9?odj gütiger
Mitteilung be* $errn Dberpfarrer Xifäjer in ©djroeinlfc.)

«) 1524 erhielt Mefelbe Lic. ©enebitt $auH (SWutfcr, a. a. O. 6. 260), 1528
Lic. Sebalb 9JJünfterer (cbenba S. 271). s SWaufer roar am 21. SDejember 1524
in Sittenberg immatrifuUert toorben (Förstern. Alb. @. 124: Conrad ub
Mnusser ex Nnrnborga). 3?gl. SHutber, <8cn>iffen«üertretung S. 55 n. 1 (reo
und) unferem ©riefe mehrere« ju wrbeffem). $* TO. III. 581 f. VI. 132.

9lm 23. DItpber 1548 jeigt ©enebift %auü SRaufer* lob on (Scr. publ. prop

1553. ©I. f,): Et air iustus erat ot excellens iurisconsultus, Conradus
Mauser Noribergensis, Licentiatus. Meminimus enim et clarissimum
uirum Doctorem Hieronymum 8churff, praestantem et iuris cognitione
et sapientia, huic uiro tribnere has magnae laudes, quae praeoipuae sunt
ingenü, eruditionis et uirtutis, uidere eum in causis maxime, ubi funda-
menta et nerui eseent, et summa dexteritate id, quod uerissimum esset,
eligere.

Digitized by Google

90

©regor äWulitf).

24. «rprtl 1531.

99. ©regor Statt*. 1 ) (M. 49.)

Bitte on 81ot$, bafüc au forgen, bo& bie ©puienbten für bie in »ittenbetg
ftubierenben Broicfauer ntdjt in fieipaig, fonbern in Wittenberg au«geaafjlt
werben, »on feinen ©tnbien. «euigfeiten.

Cum nihil addtibitem te studioais omnibus in-

primis fauere tum maxime nobis tuis conterraneis iam
Wittembergae bonarum literarum studijs operam nauan-
tibus: potissimum uero mihi quantumuis rudi et dftovao>:
atque adeo ut quiduis tibi nostro omnium nomine expe-
diendum non vereor iniungere. Nam sie animum induxi
meum te nihil intentatum esse relicturum et omnem lapi-
dem moturum: ut negotium tibi impositum perficias. Cum
igitur iam adest tempus, quo nobis senatus munificentia
Stipendia quaedam et quasi sustentacula studiorum nobis
suppeditari solent: te uehementer moneo ac hortor, ut
Eiusmodi Stipendia per nuncium certum ac fldelem Wit-
tembergam usque transmittantur, ne eam ob rem non
citra maximum et studiorum et impensarum dispendium
Lipsiam proficisci cogamur. Id quod te esse facturum
certissime nobis persuasimus et quod singulari tum studio
tum beneuolentia nos nostraque studia persequaris: et quod
mihi abs te proxime proficiscenti sit pollicitum: et denique
quod tua auetoritas hoc facile a senatu nostra causa po-
terit impetrare. Id si feceris id quod confidimus, rem no-
bis omnibus multo gratissimam exhibebis; et nos aliquando
pro uiribus hoc beneficij eciam cum foenore referemus.
De studijs porro mejs nihil est quod magniflee polliceor.
Imo si nostrum profectum experiri uelis, quaeso ut quae-
stionem aliquam iuridicam ad me transmittas; ut plane

') Förstern. Alb. ©. 145: Georgias Mulick czuchwitzon. (@ommer-
femeftet 1532). 152y befiitbct [xdf 8». in Sieipjig. 1533 ebenfalls. 1542 ift et
Ifanjler in ©totycn unb läbt unter bem 12. Sanitär Wot$, SSolfgang SBalbauff
unb $ieront)mu3 Born in Stoitfau ju feiner für ben 7. ge binar 1542 feftges
fetten ©oftorpromotion in fieipjig ein (Zw. It. B. — N. 29. N. 121. E. 104).
3n ©tolpen finben mir ibjt nod) 1544 (<Sbba. N. 122).

Urban Xkrfbutyi.

91

intelligas quid uel teneam uel possim in hoc genere stu-
diorum. Rerum deinde nouarum nihil admodum apud nos
est, nisi quod Annona quotidie fit charior et quod Crude-
lissimum osorem Christani nominis et sanguinis Turcam
dira minitantem aduentare audimus. 93nb ba8 bie Ijcfltfdjc
brautt unb ©rfcfajalcf Söifct)off gu menfee, ita enim publice pro
concione appellatur aD. Luthero, multum terroris et pa-
uoris Hallensibus nomen Christi professis incussit. 1 ) Quos
tarnen speramus et quotidianis uotis exoptamus in flde uera
et syncera flrmiter esse perseueraturos: nec ullis minis aut
terroribus posse ab Euangelio auocari. Id ut fiat Deus
opt. Max. faxit. Amen. —

2. SBai«) 1531.

100. Urban galtmnn. (E. 44.)
Übet bie «ntlaffung bc8 fiaurentiuS ©oranu«.

2Bie \)\)v aud| gcbcttjcn, (Sud) -ut tuiffcu 511 tl)mi, ma8 man

uon (Sud) 3cn>t)tfauern fagctt, tyxb id) barnad) crforfrijett,
tmb nidjtä mefjr crfunben megen, "3)an ba§ tjljr @ncrn Urcbigcr*)
foltet Urlaub geben fyabcu. $)octor ÜJiartinuS mere barumb fct)v
iwnrtjütg, tmb fonberliü) uff eudj, ob e$ aber buitf) ben prebiger fjerc
tompt ba3 ioet)6 id) nid)t. SBolan mic foll man htjme tf>ucn, lmfcr
fyerr got ift nid)t jjo ttug, baö etjr alten leutljen red)t unb ju ge»
fallen tljuc.

23. »iai 1531.

101. jtrlian #ttHmnn\ (E. 16.)

Qeburt eines @ob,neft. {Räumung bec $ftufer bor bem (Stflertljore.

unfer Ijerre ®ot fjat mir am ©ontage Santate ebnen

jungen ttitbream burcl) metjn mct)b geben*) Sller. brunft*

>) «gl. SföfÜin, SR. ß. II. 427 f.

s ) SRMer, iRoU) 6. 84. n. 2. fatfc^ Datiert.

fl ) üanrentiu« Soranu«. «gl. SRiiacr, Jl?ott> 6. 79 ff.

*) «gl. ju ©albuttn« ©rief Dom 15. <5cpt. 1527.

Digitized by Google

92

Urban ©albugn. — ©regor SRulkb.

botff emrem fdmwger') önb bcn anbern teutfjen toorm Glbtfyor
tt)ot)nenbt 3ft gebottcn Don met)nS fycrn retten, tfove tjeujjer ab^u»
brechen, 3ft mir nictyt lieb, bic arme leutf)e roiffen nidjt mof>in,
Storp werben fie Dom Ijauptman fjanfeen üHefcfd) tobeH angefaren,
@f)r to^n tofjnen aud) geringe gclbt barfur geben, ©ie l)aben fettn
&uflitdjt $u tocmanbeä gemußt, ban mebnen gnebigften f)ern, ben bc»
fndjen fie tpfet mit etiner ©utoptication , ©ot geb nlmcn ging! baä
fie gnebige antfrtoort mitbringen. @8 geb>et mit bem baroen atfjo
jh, £)a$ m)r eud> munbern mochtet men i)f)r3 fefjet. Sä tyaben bor*
Reiten etliche me$r aurf) gefd)arret önb gemnnbet onb aud) tooll
barju franfcofett, tjt)te regiment tjat aud) eijn @nbe genommen

30. Wal 1531.

102. |lrbon faltmnn. (E. 9.)

§au$mann unb Sorbatud in Kattenberg.

^)e^t ift nichts 9ceioe3 beö 0n8 oorfjanben, $)an man

fagt Ujjr 3cmt)datoer Otucrn pfarrer Unb prebiger 9 ) oerjagt,
geftern f>ab id) fie in ber firdje bei) und gefehlt, onb man fprid)t
fie fein $u fuffe §ief)er fommen. 4 )

3. 3uni 1531.

J03. OSrfflür Pulty. (M. 13.)')
©ittenberger Urteile über bie ßtoidauer.

S. Ex abitione uestri Pastoris tum nos hic tum tota
uestra Ciuitas male audire cepit uehementer. Vulgo enira
dictitant, nunc demum intelligi Zwickauiensium Crassi-
ciem, cum bonum illum uirum urbe exegerint: Et eorum
animo8 ab Euangelio alienatos: cum pastorem uere 5 ) pium

') ©eine t^xau war ffatbarina geb. JfrUger.
') $au8maun unb (Eorbatuä.
•) «gl. be ffl. IV. 260 ff.

*) 2)er »rief ift bereits gebruett bei $Ubebranb, Wwblo für $kuo<bjal*
gefdjldjte ber einzelnen JHrdjen unb 6d)ulen bed beulten Saterlanbed.
3ioidau 1834. I. 2. ©. 20 f. »gl. SRüDer, Wölb 6. 80.

•) H. virum.

©eorg 3fi5rer.

93

ferre non potuerint. Illum enim adeo extra omnem esse
noxiam, vt nihil eciam Uli ab inimicis iure 1 ) impingi possit.
Proinde certissima haec esse argumenta, Zwickauienses
cum esse agrestes et barbaros tum a pietate uera alienos:
qui hominem tarn probum tamque uera religione commen-
datum ab se ablegarint. Porro non esse dubium, quin Prin-
ceps ea de re grauiter offensus grandi pecunia eos sit
mulctaturus. Uerum cum theologis eciam de inimicis bene
promereri conueniat: principi suadere uolunt, vt hoc ciui-
tas, cum alias ibi bene sit constituta Respublica, ferat im-
pune. Eiusmodi et multo grauiora hic eciam immeriti co-
gimur pati. Joannem uero Cornarium et te siraul huius
tanti maii auctorem et impulsorem faciunt. Caeterum ego
negotium Euangelii uelim ita tractari, vt quam minimum •)
offendiculi ac tumultus oriatur et si quid exortum sit, id
omnibus modis sopiatur. Graue enim admodum est totam
ciuitatem vnius hominis debitu diffamari qui fortassis in
Lutheranismo nouam arcem Tyrannidis occupare uoluit. — —

0. 3ult 1531.

104. ©fürg prrr. (M. 50.)
SBcunung toegen be« »erljotteni ju ben 3»»i(fauet ^rebigcrn.

Nescio quid ad te scribam. Non audeo te ar-

guere, quod simile cum aliis AntiCordatis negotium vr-
seris, vt ille cum Parocho coacti sint gregem sibi diuinitus
commissum deserere. Toties enim te purgasti in literis ad
me scriptis vt insuper etiam ad iudicium dei prouocaueris
non semel. Etiam multi boni uiri testantur contra te, quod
tu huius rei antesignanus fueris. Itaque nescio quid ad
te scribam. Hoc tarnen ex corde dico. Vtinam nunquam ui-
disses Zwiccauiam, propter hoc uel vnicum, quod apud
multos bonos uiros ueneris in suspitionem. Si itaque pec-
casti hac in re, agnosce peccatum et resipisce. Peccatum

') H. vere.
*) II. tninimi.

94

Urban Sklbunn.

est maius quam tu credis. Nihil amplius iam dicam, ne
te offendam. (5a fiety rin mortlin im (Soangcho, baä f>eift: qui
uos reijcit, me reycit ober spernit, 3$ toolt nidjt bic ganfce
melt nehmen, baä mir mein getoiffen rüren foft ju ungelegener ßeit,
onb id) roiifrc mirf) fdjulbig. Hoc te iam oro per Christum,
mi frater, noli amplius in aeternum scribere, in re etiara
iusta: Judicet dominus inter me et eos', nisi periclitetur
salus proximi aut fides tua. Sed cum Dauide die etiam
in re bona et conscientia nihil mali sibi conscia ,Ne intres,
domine, in iudicium cum seruo tuo, quia non iustificabitur
in conspectu tuo omnis uiuens.' 1 ) Nolo iam te arguere,
quamquam multorum testimonia audierim contra te, nisi
prius te audiero pluribus. Non autem sumo mihi autori-
tatem in te, mi Stephane, arguendi te, quiequid facerem,
iure amici et Christiani facerem, qui certe est audien-
dus.

io. 3mü

105. ütrban falounu. (E. 22.)
2Künfter8 Urteil übet 9iotr>.

9tt$ il)r in oergangener 3ccitt in enerm fdjrctoben ucr»

mdbcit, mo man ctmaS uon (Sud) fagette bog icf)ä end) anzeigen
foJte, fon id) eudj nirf)t bergen, $a3 id) cor etlichen tagen in
©ebalbta Raufte (Sucr ©rtoefjnet, bo r>at ef)r Untrer anbern ge*
fagt, &)v looftc t)t)r gebed)tet an bem fco ©f)r eud) UormalS ge*
fdjricben, S)aS 3f>r eud) mit unfern Xtjeotogcn atfco nid)t eintegettett
onb and) feie nod) tyfjr gebett nid)t fco gar geringe ad)tetett, Gfjr
tuolte nid)t gerne mit üfinen uor fein perfon ju Unfriben merben,
Ut)r modjtctS galten nrie tf)r mottet, mie idjS abir oerftet)en fofle,
ba$ meife id) nid)t, id) t)ab nidjt barnad) metjter fragen berffen, $)an
e$ mar fein Uatir unb feine ^eme fefnoeftern uon Dumberg!, item
9J?gr ©corg,*) frofd)eU, unb £iero. frapu mit am tifd)e.

») $f. 143, 2.
•) SRörer.

Digitized by Co

17. Stptmbex 1531.

106. <&twt Pulilfr. (M. 43.)
©Ute um {Rot, ob er in ©Utenberg hUibtn ober nad) fieipjig geljen fotlc.

sis sciens me hactenus Wittebergae libenter

uixisse: Et ob uerae religionis Antistitem, in hoc uno in-
cumbentem vt nos Christo lucrificiat: Et ob KoQv<patov tum
Ciuilis tum Christianae philosophiae uereque principem:
Denique ob Jurisconsultos non contemnendae authoritatis,
maxime D. Hieronymum 1 ) cuius peritia Juris inter huius
nostrae prouinciae Jurisconsultos ita eminet et excellit, ut
hesperus inter reliquas Stellas praelucet. Illius, si uel anno
integro liceret uti doctrina, arbiträrer deinde me posse
sine cortice, ut aiunt, nare. Sentio enim me illum non
sine fructu, quamuis raro datum, audijsse: atque adeo ut
iam tempus appetere arbitror, quo studia mea proferam
in publicum et quod intra priuatos parietes didici, in foro
et aulis principum ostendam. Addubito autem, vtrum hoc
commodius uel Wittebergae vel Lipsiae, ubi huic arti
fundamenta iecerim, fleri a me possit. Praeterea ad hanc
rem opus mihi esse uideo alioqui Insigniori titulo ad com-
mendandam meam auctoritatem. Videmus enim vulgus
hominum eiusmodi Laruis mirabiliter duci et oblectari.
Proinde te eciam atque eciam uehementer oro ac rogo, ut
mihi in hac re tuum impertias consilium quid milii faciun-
dum esse censeas, an Wittebergae perseuerem vel Li-
psam, ubi quaestus possit esse uberior, me conferam, Et
quid de titulo sentias, ad quem emendum intelligo mihi
opus esse argento.

») @(^urff.

Digitized by Google

96

ÜTOattf)äu3 Sturogattug. - ©vegor SRulicf).

21. <Stpitmbtt 153!.

107. Pattljöuö Iwrogalhui. 1 ) (M. 17.)

Sfütbitte für »ott^olomßu« ©itefiu*.

cum istuc proflcisceretur Barptolomaeus Sy-

laeaius,*) qui tibi iam olim ut mea fert opinio, notissimus
fuit. Porro eidera oblata est condicio quaedam istic apud
uos, quam ut facilius impetrare possit, rogo te admodum
familiariter, ne graueris ipsum prudentissimo Cygnaeo-
rum senatui commendare, apud quem tua authoritate at-
que eciam existimacione plurimum uales.

15. Dftober 1531.

108. gtattyftus ^uronaUn*. (M. 18.)
Öütbitte für »arttjolomöug ©ilepu*.

te per amiciciam nostram quaeso, ut captata

occasione prudontissimum consulem ac Neandrum roges
ne moram Barptolomaei nostri moleste ferant. Nam is
propediem ubi omnia necessaria ad hanc profectionera sibi
comparauerit, aderit. Tu interim et uictum et alia quibus
opus habere uidebitur, sicuti pollicitus es optirao iuueni
curato. Copiosiores autem literas una cum Doctore Cor-
nario et Neandro expectato.

26. «Booember 1531.

109. ©rtgar Piütilj. (M. 14.)
9fadjrid)t botn lobe $aloanber8.

S. Ferunt Haloandrum*) meum imo potius nostrum
in Italia esse mortuum: Eiusque famae apud nos author

») 8gl. «0g. S)eul|(b> Wogt. I. 691 f.

a ) SBuvbe 1581 ©iultoOcge in Sioirfcu. ^rjog, Q*. b. £. ©. 6. 88.

•) 7. ©efcteraber 1531 in «encblg. «gl. &(ed)fig, öregot Jpaloonbcr.

3»J(lou 1872. ©. 40.

©vtgor SRutl($.

97

est Abbas S. Egidij Norembergensis: ■) qui scriptis huc
literis id amicis suis significauit, ubi uero locorum quoue
morbi genere, non scimus, cum nec is id adiecerat, sed
solum modo rumorem esse ad norembergam usque per-
latum, illum esse mortuum. Atque ideo hactenus speraui
id fore uanum. Verum cum ex hoc nuncio intelligam te
eciam accepisse literas de illius interitu, Adducor nonnihil
credere id esse uerum. Idque cum multis aliis eciam D.
Philippo, tum praecipue mihi ingens meroris uulnus in-
cussit: et quod iam ab ineunte aetate semper mihi summa
familiaritas cum homine intercesserit et quod intelligam
quantum ad huc melioribus literis praecipue Juridicis prod-
esse potuisset. Sed quid faciam, cum ita uisum fuit su-
peris, eius mortem paulo moderatius feram, ne uidear &o-
naxtiv. Atque id eo magis facio, quod uideam iam ipsum
omnibus huius uitae calamitatibus ac miseriis periculisque
esse perfunctum, Et illum absque dubio terque quaterque
bcatum praedicare dobeam, quod cxutus miserrima huius
uitae conditione, migrauit ad coelestium consortia, ubi una
cum piis perpetuis gaudiis sit fruiturus. Accedit ad id ut
nonnihil remittam dolorem, quod sane egregium tum suae
diligentiae indefatigibilis •) tum Eruditionis haud uulgaris
specimen aediderit: ita ut eius memoriam sperem posse
eciam ad posteros peruenire.

Sed cum non ignorem te eius fuisse semper studiosis-
simum, rogo ut qua in ciuitate quoue morbo sit abreptus,
mihi 8ignificare digneris. Id enim perquam scire nimis
cupio. Simulque eciam atque eciam oro ut suis haeredi-
bus sis adiumento, quo id quod ab ipso relictum est con-
sequantur.

') ftriebrtdj ($iftorlu«), bct Itfrte Wbt be« 6d)otten*8enebiftlnet*Rtofter3
ju 6t. fcgiblen in Dürnberg (geft. 10. 3unl 1553). «gl. 8?ot$, %\t ©nfüfrimg
bet {Reformation in Dürnberg. 188Ö. 6. 101.

») lefl: indefatigibi.

Büß wölb, fl «Bittenberß. «tobt- unb Unte..«eta.

7

98

Ealtbafar ©oSmar. — Urban Qatbuun.

1. 3)cjember 1531.

110. goltrjofar ©osmar.

©on feinen ©tubien.

Quod oeconomiam meorum studiorum scire ex-

petis, paucis equidem quantum chartae angustia patitur
explicabo. Ac primum illud scias velim, me nunc annum
ad iuris Studium adiecisse, ita tarnen ne literas humaniores
sine quibus infoeliciter iura succedant, omnino abijciam.
Priuatim enim institutiones ab aliquo qui simplieiter ac
nude rem explicat, audio. Nam is qui publice eam lectio-
nem profltendam suscepit, 1 ) non satis commode eam pro
captu ingeniorum iam primo hoc Studium ingradientium,
tractat. Omnia enim ad viuum resecat ac pro et contra
disputat, adeo vt illi quoque qui nonnihil in ista facultate
promouerint, vix se huius lectionis acumen assequi posse
afflrment. Itaque priuata interim eruditione vti volui ac
mihi sodalem ijsdem studijs operam nauantem adiunxi cum
quo lectiones repetere ac me exercere possim.

11. Sanitär 1532.

111. |lrban fallwnii. (E. 43.)
fieontjarb »euer fofl Pfarrer in 3roictau werben.

3d) bin berieft nwtben, tote 9%: ßeontjatt,*) jjo etltri}

3f)ar jeu ©ubben prebiger getoefen, 51t eurj) gefdneft fotte »erbe».
Qsf)r ift at^ie benftoctori SWattino, üiÜeicf)t medjt etn>a8 bran fct;n,
rnib lote man faaett foü e8 eön feton betriebener unb auef) el)n ge*
(erter SWan fet)n, Star^u oud) n>olI ucrfitcfjt £>an ct)r f>at etliche jeeit
ben ben üon peljern gefangen gefeffen.

') ßonvab Käufer.

*) ©eljer. Sgl. «eueä Hrefjiü für ©äd)f. ©ef$- XI. ©. 57 f. Hu* biefer
©teile ergiebt ftdj, baß ber in £utt)erä »rief an ttmSborf Dom 18. Januar 1525
(®nb. V. 105) erröätjnte Leonharde noster Monachi (SRündjen) captivus,
über roeutjen (EnberS nur ba8 negativ* JRefnltat feftfteßen fonnte, ba| barunter
nid)t ber 1527 Eingerichtete fieontjarb Sfaifev ju berftetjen fei, fein anberer atd
fieontjarb ©erjer war.

Digitized by Google

Urbon 93nlbut)n.

99

18. 3anuat 1582.

112. |Crbait $ alHutrn«

$on »e^et* ©enbung nadj ßtmdau.

(£8 toirb uom 9fleid)enbad) fcalbc fd)iifft ju eudj fommen,

üonn ©nicm prebtgcr (Srr Seonfjarbt genant baüon 3d) eudj $u*
))ox and) gcfcfjrtcben.

22. «Januar 1632.

113. jlrban $alHui|it. (E. 24.)
Sßadjridjten über Seonljarb ©etjer.

SJfgr Seonfjartä Ijalben, tjalt id), ift reudjenbadjS

grifft gegen ßcrondan, fommen, id) fjalt and) ifjr tyabt fetyn ge*
mütlj vernommen.

SBorumb aud) $)crfetb 3Kgr Don (Stubben gefdjetyben, fan id)
fetju urfacfyc anäcctjgcn, $>an wie id) geljevett l)ab, $>aS @f)r fclbft
fjett Urlaub genommen. @f)r ift etlid) 3t)ar albo getoefenn, Unnb
fjat baä wort (Tottis irfctyffig gebrebigt. (Sic feren fid) aber nidjtd
an fetyn öcrmafjnen nod) lehren , bie &f)riftlid)c frenfjeit a(8 mit
flcifcfycffcn onb Dergleichen fonnen ftc woll annfjemen, aber oon
öffentlichem (£f)cbrnd), fjurcrelj bnb anbern taftern wollen fie ntdjt
nadjlaffen, and) bie gewaltigen t>nb furnfjemiften rattern bofetbft.
3)ammb will cl)r albo nid)t (enger oertjarren.

3d) l)ab §Wcen gefcllcnn Don ®ubbin bco, mir jeu Xifdje, ber
c^ne ift ein§ burgcrmctjfterS fofm, bie fagen atlebeöbe $>ie Don (SJubbin
Welten DJfjncn gerne wnbbcr ben Dfjnen behalten, eljr will abir nidjt
blcnben. 5)cr licentiat rcudjcnbadj Ijat mir ncdjften angezeigt,
(Sfjr wiü megtid)en biete anferen, ba$ eljr ju eudj fommen mege. —

Digitized by Google

100

©eorg $elt. - Gkotg fflörer.

27. ftebruar 1682.

114. (& tßX$ Jflt (M. 15 b .)

©eine greube barüber, in Wittenberg weilen &u bflrfen. fluttet« unb
3ona8' {Reife junt fturffirften.

Witenberga nie iam tenet 1 ) vbi sitim Tanta-

leam quam tandem passus sum restinguere aliquo usquam
constitui. — — Mi suauissime frater, si omnes artus mei
in linguas transmutarentur, non possent ullo sermone con-
sequi quam capiar hoc loco ubi uersor ob uerbum dei
quod recta ratione hic secatur. Alias pluribus tecum de

hoc. Doctor Martinus et Jonas sunt ad principem

Electorem qui grauissime decumbere dicitur. 9 ) Deus eum
consoletur et diutius nobis ipsum conseruet.

10. frini 1532.

115. ©eorg jtfw. (M. 16.)

(Slfltftounfdj gu bem «mWantritt 58et)ei3. 9tadjrid)ten üon ßutb>r unb
HRetandjtb>n. »etoorfieljenbe Kiebetfunft ber grau fflürer*.

Gratulor tuae toti patriae, quod nouum Pasto-

rem*) nacta sit, uirum profecto bonum et doctum. Deus
det gratiam uobis omnibus, vt ipsius doctrinae pareatis.
Noua quae scribam nulla habeo. Caeterum quomodo ha-
beat Doctor Martinus et alii ex Parocho audire potuisti.
Iam aliquot diebus bene habuit Doctor ipse, et finiuit psal-
mum 2.*) incepturus hodie alium. 6 ) Praedicauit item heri
uesperi, id quod in 8 hebdomadibus non fecit. Deus cor-
roberet et conseruet eum nobis diutius. Promisit se vna

*) Förstern. Alb. ©. 146: Goorgiua Heltua Truttauianua Forche-
mensis magiator Lipaenaia (©oaimerfem. 1582).

■) Sgl. be SB. IV. 340 f. Jtoiuerau, 3uftu3 3oua3 I. 184.
') »etjer.

«) Sgl. ftöftlin, W. tt. II. 271. Wad) Cod. Jen. B. q. 24p, wo fi<b, MörerS
Wa^färift befinbet, lad 2ut$er über $f. 2 am 5. SRärj, 9., 16. Sfyvil, 27. Wal, 3.,
5. 3unl, über SBf. 51 am 10., 11., 17., 18. 3unl, 8., 16., 18., 80., 3ull, 6. «uguft.

») n 61.

Digitized by Google

Gfiriflo^ Smtflittr.

101

cum D. Philip et caeteris libros Salomonis castigaturum,

deinde quoque Apocrypha germanice redditurum.

Iam festinat ad partum mea. Vbi in domino obdormiero,
legabo tibi vnum ex liberis meis.

25. $*gember 1532.

116. O^riftopj) gtangnrr. 1 )
Seine «Stubten. Xeureft fieben in ?Bitten6erg.

Quemadmodum nouo militi iam primum sumenti

arma omnia dura atque insueta videntur, sie mihi quoque
iam iuris ineipienti quasi prioribus labijs degustare Stu-
dium, amaritudinem quandam in se habere omniaque vti
primo intuitu fleri solet, obscura existere mihi videor[!]. At-
tamen minime abhorreo, sed summopere mihi id Studium
arridel, propter vnicam sane quam in se habet mirifleam
iueunditatem ac delectationem. Ob eam vero causam per-
plexiora videntur quia ita eas res tractant, vt nisi qui
antea aliquam huius rei Cognitionen! habuerit, nihil aut
parum sane inde commodi hauriet, atque ea omnia fere
priiw intelligentibus praelegunt. Nolunt enim se tantum
demittere vel humiliare (neque id iniuria, quo non qui iam
aliquo modo eo in studio sint progressi, negligantur) vt
primum iam ineipientes eo inuigilare studio, possint ea pu-
blico tractatu quoque pereipere ac capere. Qua re nihil
iam aliud restare reliquumve videtur, nisi, modo cum vti-
litate in hoc studiorum genere versari, rem penitus intel-
ligere ac breui aliquid in eo efficere cuperem, vt alieuius
priuata vterer opera, Hoc autem vt flat, cum alioqui alijs
in rebus mihi inseruire minime sis grauatus, etiam atque
etiam oro vt patri meo«) charissimo, rem omnem quo fa-

') Förstern. Alb. >5. 149: Christopherus Sangner Zoickauiensis
13. Maij (1533), Sgl. a. o. D. 6. 58: Balthasar Sanger Czwickauien.
Numburgon. Dioc ((Snbe bc* Sommcrfcm. 1515). — 9todj einem am 30. 9lo*
Dember 1540 getriebenen Briefe finbeti n>lr S^rifto^ ©angner bamal« in ber
STanjlei ju flönig«6«rg (bei bein (Scfrefär Srborb Edelmann).

•) $eter Sangner.

102

^o^anneS (Stauf.

cilius intelligat, humanitas tua exponere dignetur, quo si
fortasse mihi parum fldei adhiberet, tua tarnen autoritate
atque praecatione, eius deinde venia atque auxilio diligen-
tem mihi eligere praeceptorem possem. Caeterum vero
reliquas lectiones optimas quidem quarum magna hic est
copia ingredi, Philippum Dialectica, Ciceronem atque
Homerum per vices tractantem, Feltkirchium J ) Quinti-
lianum, Fachum") Vergilium atque Terentium praelegen-
tera, aliaque multa iueunda vtiliaque audii e soleo. Nihil
sane ego hic deease video ad synceram perfectamque con-
sequendam doctrinam, Nisi fortasse quis (quod ego sane
conqueror) careat pecunia, Nam distentum marsupium au-
lamque (vt ille ait) auro plenam habeat oportet, qui foeli-
citer hic versari cupit, possunt enim nos Wittenbergen-
ses ciues recte emungere argento, tondere enim nos, imo
vt verius loquar deglubere conantur. Nunquam credidis-
sera, nisi re ipsa essem expertus, aliquem breui admodum
tempore tot tantamque pecuniam etiam cum parcissime
viueret, insumere posse. Non est quod expcctanius nobis
vel minimum quiddam hic frustra aut gratis dari, imo du-
plum de omnibus poscunt neque cogitant prauum an rectum
sit, quod nobis detrahunt, sed omnia solummodo lucri
quaestusque gratia agunt atque instituunt. Et tarnen nihil
eos vel ditiores vel locupletiores au^ diuitiis auetiores ex-
istere video, quia (quantum ego conijcere possum) male
parta male quoque dilabuntur.

4. «Iprtl 1588.

. 117. goljaimw $tanh. s ) (N. 38.)

©eine ©tubien Bett.

Sesquialterum nunc ferme annum hic in laudatissima
ac celeberrima uersor Academia vir praestantissime per

') 3obomte* 3)oltfä.

') ©alt&afav fad). Sgl. fcavtfclber, Melanchth. paodag. 6. 76. 86. 93.
Surfynbt, S. öc. ©. 389.

*) Förstern. Alb. ©. 144: Johannes Starck (SMitterfem. 1531/32).

Gfcorg Xtjovmomi.

quod tempus Semper usus sum praeceptore haud indocto,
a quo me prima grammatices ac dialectices praecepta ut-
cunque satis perdidicisse scio. Constitui igitur animum
nunc ad facultatem aliquam (quo certum studiorum finem
habeam) adiungere. Placet autem ante alias Jurisprudentia
cui me dedere constituj.

6. 3uU 1583.

118. ©mg ©lI0rmüIllt , ) (Cod. Hamb. 45 ©L f>. 6.)
Stubten unb 6ttpenbienangelegenf)eit betr.

Ego posteaquam sapientissimi senatus stipendio

in hanc Scolam missus sum, pro mea virili Semper dedi
operam, non tarn vt mcae vtilitatis causa in liberalium
diaciplinarum studio proficerem, quam ne ingratus erga
patriam tarn bene de me meritam videri possim: neque
enim salua conscientia pecuniam in tarn pium vsum a sa-
pientissimis hominibus constitutam non optime collocari
posse arbitror. Itaque velim eam rem reliquis quoque
meis conterraneis aeque cordi esse quam mihi Semper fuit,
id quod aliquo modo et ipsis et patriae vtilissimum fore
arbitror. Sed nescio quo fato ego natus sim, vt ille ego,
qui Semper qvam optime de patria mereri studuerim et
pecuniam illam si quisquam aliorum ego certe non inuti-
liter consumpserim, tarnen de meo stipendio in dubium
veniam, perinde ac si ego solus prae ceteris omnibus com-
meruisse videar, vt a studio iam incepto abstrahar ac
quasi nulli alio [!] nisi mihi soli hoc Stipendium et non
aliud dandum fuisae oportuit. Nam quod ego optimorum
ac praestantissimorum hominum patrocinio ab Illustrissimo
principe aliud insuper Stipendium n actus sum, eo magis
certe promovendus viderer, cum Uli ipsi viri sapientissimi
mei curam susceperint iudicarintque me illo stipendio stu-

') Förstein. Alb. ©. 142: Georgius Thurm Zuickaniens. 11. Junij
(1531). »gl. Stöger, Jturje SWotijcn au« btmfieben einiget ©elebrten 3n>icfauS.
1817. 6. 18 f.

104

§anä ßetften. — ?etcr bon Woumorrf.

diorum meorum sumptibus satisfacere non posse. Preser-
tim cum iam D. Philippo consultum videatur, ut sensim
me prepararem ad Magisterii gradum suscipiendum et ipse
D. Philippus iudicet, sapientissimum senatum non modo
hoc quod hactenus habui Stipendium mihi prorogaturum,
sed aliud quoque opulentius, qualem quidem erga se sa-
pientissimi senatus liberalitatem multi et quidem a repu-
blica nostra alieniasimi ante hac experti sunt. Et sunt
preterea aliae multae ac quidem iustae causae, quae hac
in re apud homines sapientes valere deberent, quas nunc

propter temporis angustiam omitto. Wittenbergae

6. Julii 1533. De causa D. Martini nihil sis sollicitus, spero
enim rem bene cessuram.

7. 3uli 1683.

119. gmu» ferpen.

Stnlabung $ur $odjftett fetner ©tfjtoefter mit $eter Seift.

roiffjet boö meine <Sd)»cftcr uad) ©ottcä otbenung uor

Sligct f>at mit Sßeter ©eicj bem SBudjbrurfer Dnnb bit euroec roirbe,
baä ifn* git iren @f)ren erfdjeinen rooft auff ben netyeften binfiag nad)
Margarete *) alfyie erfd)einc gu rotttenberef, bai bmb roeßen mir eud)
freunbliä) gebetten f)ab, roo efj eitd) muc^(td) ift, mtb rodlet 3a audj
eumer Sitte 9Wagt $)orot()ea mit brengen.

17. «RoDember 1533.

120. |Jete oon Itouraar*.*)

Sut§er8 ftrem betr.

fte [$)orotf)ea Äerften] f)at mir aud) barneben geeftagt

rot baä bie 2)octor 3#ariinu8 Sutf)ertn roUtdje bod) fyaber unb
jantf füllen folbe ja üi( mfjer fyette angcridjt

') 15. 3u«.

«) Förstern. Alb. 6. 143: Petrus de Nauenmark Cygneus (Sommers
femefler 1532). Sgl. fcerjog, £b>nif öon 8iu. II. ©. 252.

eijrlftopl) ©angncr.

105

20. t*$ember 1533.

121. Cjjriftonb, ganpcr. (N. 94.)
©eridjtet bon feinen Stubien.

— — scias me adhuc D. M. Lagi 1 ) vir! vt insignae
probitatis, ita doctrinae non medioeris priuata opera vti,

') «gl. $artfelber, Mel. paed. 90. CB. XI. 418—425. 3n«befonbere
TRitttjer, 3ut Wffc£)i(f>te her 8Jfd)t8wlfffnfff)aft. 3ena 1876. €>. 299 ff.

fiögu« iixinble fidj meQrfad) an ©angncr mit ber Bitte, ifjm juriftifefc
5Biid)er ju leib>n (ba6 wirft ein Sidjt auf bie QHttenberger 8ibliotl)ef*berljaltniffe;
bgl. (Sroftmann, tlnnalen bet Unit). SBlttenb. I. 90 ff.). Kar e« bem leiteten
nidjt moglidj, bem Ceb>er folcfc in Wittenberg ju brfdjaffen, fo fdjrieb er be*b>!b
an 9?ol$. 8**i berartige ©djrelben £agu*' an ©angner, bon 6angner an Stotb;
ipcitetbef ürtvevt, I ieejen un8 nod) bor.

1.

Rogo ut 81 possis a qaopiam hic commodato habere codicem
Justiniani, ut eum mihi com hoc uol alio pnero mittag. Nam opus eo
nunc haborem propter certam causam. Quaro nt mihi hac in re obae-
quaris ne cesson rogo. 8i qua ro aut officio ego tibi uiciMim gratificare
potero hahobis mo tuom. Bono ualo. C. L.

Bona dien mi D. Magister, Logas quaeso has litteralas Et si possis,
hac in ro mihi gratificare. D. Lagos enim qnantum audio isto libro
opus habet.

Tuus
C. Sangner.

2.

Librum decretorum cupio mihi mitti, si eins tibi copia detur.
Restituam illum bona fide creditoribus, quicunque Uli fnorint. Bene uale.

C. L.

Tua opera iterum nobis opus est mi d: M. Quapropter oro, vt
nobis inseruire digneris. Habobis nos uicissim ad omnia paratissimos.
Vale. C: San:

«udj befinbet fi$ in ber #ro. 9t. 33. ein »rief nun Sagu« an Wölb
(Xnnjig, 22. Sept. 1545), nadj bem £agu3 bon feiner ©dnuiegermuiter in
3roirfnu ein $»u$ geerbt r>attc. &tgu4 will eft aber berfaufen:

w 3d) b>b bormalfj et)n ijcu&lcbn jro roittenbergf gebebt, bnb jur miebte
auggetban, roa« id) aber bed miebtgetbeä genoffen, barff id) ntldj nidjt rühmen,
gsi b>tt br fenner baS innen gehabt, ber mbr nidjt bawgelbt bnb fteur $ette ab«

gerrdjnet. GS loarfjffcn mbr gotl) lob bie tödjter alfo bafcr, ba* id} fdjtyr

tradjten muffj roie id) bie audj borforge jun eljren, bnrjro fonberlid) alt)ie gelM
gehöret, ba« id) mich meiner barfdjafft nidjt entbloffen barff."

106

G$riytoJ>$ ©angner.

qui praeterquam nobis diligentissime literas vt vocant po-
lytiores tradit, fidelissime quoque institutiones imperiales
praelegit, quarum studio quotidie magis ac magis accen-
dor, Neque adeo videtur Studium difficile, modo obseruas-
sent meliorem quandam ordinem ac methodum. Hinc enim
fit quod tarn confuse omnia tradant quodque tantas inanes,
friuolas, scrupulosasque et fere circa singula verba quae-
stiones moueant. Quapropter noster praeceptor, quod mihi
valde placet, quoad fieri potest, ordine, methodice dialecti-
ceque tradere conatur. Hoc interim vnicum, si aliud nihil
obseruaui eum esse vere artificem qui posset leges apte
et conuenienter allegare, decisiones legum noscere, similes
questiones depromere, oppositiones contrariorum posse sol-
uere. Finijt autem iam ante natalem domini foeliciter
primum librum, vna cum iucunda et vtili quadam dispu-
tatione Tit: de iure nat: gent: et ciuile, cuius themata 12
Decembris a nobis disputata ascribere volui vt sequitur

1 Intcr ius naturae et gentium id interest, quod inter af-
fectum et sanum mentis iudicium, et ius ciuile non
genere, sed specie ab his differt.

2 Nam si genere quoque ab his variet, non ius, sed vio-
lentia dicitur.

3 Etenim ius ciuile tantum quandam conditionem et mo-
dum addit iuri et naturali et gentium.

4 Unde patrem non alere, si filium nulla liberali arte in-
stitui curet, ius ciuile est.

5 Tyrannis est effoetos et valetudinarios parentes mactare.

6 Et tarnen iure ciuili possunt quaedam esse licita quae
iure naturae et gentium prohibentur.

7 Ut iure ciuili licitum est Non stare nudo pacto.

8 Jure naturae et gentium omne promissum cadit in de-
bitum, quocunque modo sit factum, modo non sit turpe
et legibus contrariura.

d&iiftoM ©angner. — SBoIfgang SBatbuf.

107

1533.

122. <&!)ri|toM gnngner.

©eridjtet bon feinen ©tubien.

Scitote M: nostrum Lag um summa diligentia

quantum ego sentio atque ex alijs audio nobis Institutiones
artificiose clare, perspicue ac plane methodico tradere ac
praelegere, vt non dubitem quin inde aliquid commodi
capiam.

Nunc omnino res Vittembergensium eiusmodi

sunt, ut de ijs quid tibi literis significem plane non habeam.
Nisi fortasse illud scire uis, Melau chthonem ex peregri-
natione nuper domum redijsse.*) Nec consulis nec alterius
alicuius aedcs hic a quoquam expugnatae sunt. Quendam
tumultum excitauerat quidam digladiator, quem ab binc
annum uidimus cum Hausmanno defuncto illo Gigneae
in harenam descendere. Nocte quadam ante aedes cuius-
dam pelliflcis, ad quem diuerterat gladiator ille, quidam
temulenti iuuenes, Poloni plerique conueniunt, ac digladia-
torem cum magno clamore ad pugnam euocant, aedium
fore3 crebris lapidibus petentes, quo facto, turmatim con-
sulis aedes praetereunt, nihil malae rei praeter inconue-
nientes clamores designantcs. Haec nimirum fuit illa ma-
teria, unde ista de aedium expugnatione rumor mana-
uit. — —

') Förstern. Alb. <5. 130: Wolffgangus Waldauff de Cewickau dioc.
Numburgon. 12. Junij (1527). 1547 mürbe SB. ©tobtfdjrelbet in fltoitfau.
«) Wm 9. Soituot au« fiaffcl. Styl, fiöftlin, SR. fi. II. 338.

18. Soniiot 1535.

123. fpolfsaits iPalöuf.') (M. 122.)

Warfjricfjten au» IBtttenBerg.

Digitized by Google

108

^fiilipp 5Hei<rjenbad). - SBolfgang SBalbuf.

18. 3anuor 1535.

124. ypw ^etdjetttrai^. 1 )

uff nefuft gehaltenen lanbtage $u Sene faben mir belebe

burgermetyfter pernfprnntf onb mnf>( f färbt ben gobt genabe jh*
gesagt metjn ©roefter Sinnen bi 3d> alf)i eignem ef)rltd)en manne
SWagiftro (aurencio ©traud) Don nurnbertf*) üeref>elid)et mit
bem juneffern gelbe, roe(d)§ etjn erbar rabt bet> eudj ben armen
jttntffrauen gibet, 1 ) 3n anfetjung metjnS fälligen öatern lange binft 4 )
ünb aud) bafe fidj etjn 9?abt ju mir ade« guten uerfeefie, jituorfe^en —

11. SRärj 1585.

125. polfgang iPtoUmf.

©itte um bie ©erleiljung beä biSljer Don Ujm genoffenen ©tipenbiumJan

feinen ©ruber.

ÜRadibemc id) nit tennger, rot) 3r üümatö Dornt mir gc*

fyort, b(et)bcnn fan, önnb bod) oor pfingftenn meinet bebnngfenö nit
roerbe föuncu bjnauf$u)emt, aitg tnfadjemi ba£ id) nod) jur tetyte
ennn guete föeijj} abber jroo, bt) mir t>Ueid)t etroaS tragen motyemi,

>) Förstern. Alb. ®. 84: Philippus Reychenbach Zcwickauien, (SBinter*
femefter 1510/11). cf. Scripta publ. prop. etc. 1553. f. ij (UniberfitätS*
analog be8 9tettor8 Dr. Slettbior genb bom 30. Oftober 1543): Decessit uir
honestiBsimus doctus, et bene de hac ciuitate meritus, Philippus Reichen-
bach Licentiatus Juris et consul huius oppidi, qui cum caeteris uirtutibus
honesto uiro dignis hanc quoque coniunxerat, quod in litibus singulari
studio hortator erat fugiendae contentionis et dirimendarum controuer-
siarum quadam aequitate potius, quam iudiciorum acerbitate. — ©ei ibm
mo^nte föttbarina oon ©ota feit i&rer ftnfuuft in SB Ittenberg bis ju ib>er ©er«
feiratung (ogl. Stöftlin, 2R. 2. I. 762. 766; ©efte, Sie Öefcbicbte »atbarlnaS bou
©orc. fcaüe 1843. ©. 35).

») ©gl. be SB. IV. 212. Förstern. Alb. 6. 234: Dauid Strauch Vite-
bergenais filius Doctoris Laurentij (4. Juli 1546). 3wei in berfelbcn Än»
gelegenljeit bon ßaur. ©trau<fa au Stotlj gerichtete ©riefe in Zw. K. S. B. 1536
ftnben wir tljn in ©üben.

*) Stiftung oon Simon fceinfc au« bem 3a$re 1520.

') Gonrab ffleidjenbad) (og(. Förstern. Alb. ©. 60), 1522—1531 ©labt*
Oogt in 3wicfan. ®in M. Sodann JReicfjenbad), Dberftabtfdjreiber in 3 lu 'dau,
wirb erwähnt bei T. Schmidt, CEtjroitir oon groidau I. ©. 472.

Okorg $«IL — f>an3 Ätrfleit.

109

mit Stator SHeicf)art tfuien will, <So tft ann euer « mc^nn btnft*
Iidj3 bietenn, mottet Don meinet roegenn bem 9?egkenbem ©urger»
meiftcr mein ©tifcenbium mit grofer banngffagung rob, 3r jut^un
mou* roiffenn werbt, aufffagen, bleife fjabenn, bomitc e$ meinem
bruber 1 ) rote e3 3mc »orfdjriebcnn Dolgen mocfyt, SDteinenn Söruebcr
lafcnn #o eud) fobern onnb toaS 3mc f)ir 3une autfjun, euern 9tabt
mittelen

17. TOStj 1&36.

126. «m| f elt. (0. 3.)

Sein unb SRelnnrfjtljoni Urteil filier eine Gdjrift Cutter«.

mitto ad tuam dignationem psalmum centesimum

primum eruditissimo commentario d. d. Lutheri explica-
tum*) ex cuiu8 lectione rnagnum usum et fruetum tuam
humanitatem consecuturam haud dubito. In eo enim ma-
xima eruditione et rerum copia vberrima ecclesiasticam
et politicam ac mundialem administrationem prosequitur
ita vt vix ab vllo haec res hactenus explicata sit. Hoc
ita se habere d. m. Philippus in publico auditorio testa-
tus est.

18. 3uii 1535.

127. $mt* # erfltn. (B. 76.)

$ie $efl in Wittenberg, »erlegung ber Unioerfitftt. Cutter« afclebnenbe
Gattung gegenflber ben ßmidauern.

3d) fug eud) juroiffen baS cS t>ie fyitt ein wenig an»

gefangen $u fterben an ber peftilen^, bitrrr) bie oniuerfitet berurfadjt

Wirt gegen 3fycn giiAietycn.*) 3dj (a8 eud) aud) roiffen, baS

id) beb, bem £octor TOatttn blchjfig f>ab angehalten bmb ein antt)»

') d^rifto^ ©albuf. «gl. Serjog, ©cf<6. be* 8». ®Vjmn. ©. 78. 9?euc*
Hrc$. ffir ffic&f. ©efä. XI. <5. 40. (3mmatri!uliert SB. ©. 1536; Förstern.
Alb. <5. 162: Christopherus Balduin" Cygneon:).

•) (StI. 39, 266 ff-

•) S*t biedbea. Uititterfnät&rlaf} bon bemfelben läge C. R. II. 890.

110

©eorg Srljart.

roortt, 1 ) nriffentfidj bem botf)cn, fjab aber feine ffjonnen t>on 3me
erlangen, ban allein er Ijatt mir munblid) beuolen man folbe eud)
fdjreiben er wer euer pfarrtjerr nid)t, fettet 3r einen t>f>e( ©o mottet
3r euern pfarfjerr barumb anfpredjen, ber ronibc eud) roofl unber*
riajten.

23. Wuguft 1535.»)

128. mtm ®rl|Wt. (B. 84.)

SRäwnung feiner SBobnung $u ©unften eine« Uniöerfttät8angefjörigen.

am ned)ftcn ©onnabent 8 ) f)ab td) bet) gefjorfjam beä

rabtS auff ein etjle aufe ber bcljaufuug aciljcn muffen, barinnen id)
nun ein jar gemottet unb guttcu vtyxum fjatte ünb einem $>octori
ex universitate rcumen muffen, roolan id) muft toacienfe fjaben. —

7. «September 1535.*)

129. <8tütB törljart. (B. 85.)
llnitoerfitätgnadjrtrfjten.

$>er bott fam 51t unrcdjter jeeit glcid) ba8 id) roiber

aufj bem fjeufjtein jcoge in baä fyaufjc barinnen id) ftuuot @in jar
geroefien bin bo id) SWagiftro ©regorio SBcrnt 4 ) meidjen müft.
9tun ift er in S^rifto am ucd)ftcn ©ontag 6 ) entfdjlaffen uub 2 a
feria 6 ) mit einer großen laugen procejj ber ftubenten begraben.
Philip. Me: ünb doctor freudiger feinbt gen äBittemberg
geacogen, albo neroe doctores et licentiatos ju ttromouiren Sftem*
tid) magister Sofjan ^Wcbler') bon f)off ic. — —

») 9iot$3 «lief an Öut&ev Dom 5. Quli 1535 ftebt bei ©altf XXI. 1425.
«gl. «urf&arbt 6. 234. gu ber ©cfcbidjte tton 8tot$« «uSföbnung mit Sutb>
Dgl. SRäUer, Motb S. 85 ff.

*) Uni 3ena.

•) 21. «uguft. «gl. ben Uniüevfitätaerlaf} betr. ber ffiofcnungen ber
©tubenten C. ß. II. 895.

*) ? Förstern. Alb. ©. 151: Grogorius bernhart GittorbocenBis cum
tribus filijs 17. Feb: (1534) Gregorius, Paulua, Thomas Bernhart Gerlicenees.

•) 6. September.

•) 6. ©ebtember.

*) @r meint fticolauS SKebler. (ftueb fiut^er nennt i§n einmal 3ob>nn SR.
«gl. «urt&arbt, »rief». ©. 237.) «gl. be SB. ®. VI. 163 f. Föratemann.

1

Digitized by Google

öeorg «tbart. — Wnlontii« ©htfn.

III

1. fcejetnber 1536.')

130. ©mg (fcrtjart. (D. 126.)
93ctr. bie Wüdfe&r bet Uniöerfitöt nadj ©Ittenberg.

ir aber begcrt eud) juuerftenbißen n>en bty bruuerfitet

toiberumb nad) üititteinbcrgf reißen lucrbe, roctjfe id) geroig nic^t.
3d) uerfebyc mtd} twrbcn ben lointcr beb Uli« Bleiben.

1. Remter 1586.')

131. Antonius &nfr.*) (B. 174.)

«üeftebe ber Unibcrfitat betr. «u*fDb,uung Hotb* mit fiutljcr
Cttterarifdje«. SBtebertftufer.

de Scholae recessu nihil possum certi dicere,

nam non possunt nec ipsi quidem istud certo dicere, ego
tarnen non existimo ante tempus uernale abituros esse.
Tu nero quando sis Wittern bergam profecturus, fac ut
sciam, si queam, ero itincris conies. Quod autem ad Phi-
lippi erga te beneuolentiam attinet, nihil ambigas de
illius favore: agnosco in eo charitatem christianam non

Dec. ©. 81: Eodem anno 1535. »ob Docnnatu D. Martini Lutherj Vn-
deeima dio Soptembria Reepondernnt pro Licontin in sacra Theologia
Venerabiles viri D. Hieronymus Weller a freyberga Misnae et D. M.
Nicolaus Medlor otc. Et admissi sunt iudicio Dominorum de facultate,
praesedit I). Martinus Luther. Deinde XII II die scilicet Exaltationis
s. Crucis pnblico more sunt promoti ot doctoralibus insignitL Promotor
fuit D. Justus Jonas, Dedoruntque danda et splendidum prandinm, idqne
de bona volnntate. — ©gl. C. R. II. 934 (1. 6ept.): Die proximo Sep.
tembris Witeb<>rgam proficiscar cum Crucigero, Mjconio et Menio ad
thoologicam disputationem. Nam Doctoris titulus conferetur Vellero et
Medlero.

') «u« 3enn.'

») Förstern. Alb. 6. 158: Unter ben ,Jenae inscriptis' an elfter ©teile:
Magister Antonius Musa vuiensis parochus JenenBis, Sßforrcr in 3ena.
«gl. ©urlbarbt, »iftt. 6. 21. 27. 43. 79 f. 124. <Cerf., «riefwcrfjfcl ß. ©. 816.
327. <fce m. II. 152. 224. V. 763. Giiber* III. 431 f. Beiträge jur f«d>|.
ftirdjengefdj. I. ©. 164. Äaimau, 3- 3- I. 234. IL 126. 132 f. 161. 154 |.
161. 165 ff. 220. 379. »udjnxitb, 9tflevlei ouS brei %atyf). 6. 1 ff. SRitteUungcn
bc« WltettumSöerein« ju flauen l. ». 1887. VI. 6. I— XXXIV.

112

©eotg erfyut. — KntoniuS äRufa.

contemnendam, adeo est promptus ac facilis omnibus eius
operam flagitantibus inseruiendi, neque eciam dubito quin
sit tibi Lutherum quoque placaturus, et bene facia, quod
in istorum virorura amiciciam redire cupis: sunt enim, vt
scis, religionis christianae clarissima lumina pro quibus deo
gracias agimus summas. Mitto ad te duas adhuc disputa-
ciones Ihene habitas cum concione de angelis in die Mi-
chaelis: a Philippo habita, quae tu transscribas ac re-
mittas. 1 ) — — ego tibi plura mira scribam: sunt in pago
non procul a Kala anabaptistae XVH capti quorum quat-
tuor huc Jhena in vincula ducti sunt, illos hodie exami-
nabimus D. Philippus et ego ex mandato Consiliario-
rum.*)

3. Sfcjember 1535.»)

132. tttorg ©rljart. (D. 93.)

»erljot bon SBtebcrtfiufern.

4. feria nad) 9fnbtec *) fjatf) man uict nnbertanffet bei)

tm3 auff bem rabtfjaufe in gegentoertigf M. Philip. Melantho:
Doctoris Ätcnfcigetä ünb anbetet met tmb befj Ghrbatn rabtö
uettiottf), (S& feinbt fyil&ftarricfje Icutf), galten f)artf) an itet feetc ic. —

11. SXjember 1535.»)

133. Antonius pufa. (B. 173.)

«Racfiridjten üon SRe(andjtI)on, ©öalotin unb Wgrkola.

Quae tu in concione de Angelis 5 ) adnotasti et

cercior de illis fieri petis, ea facilia sunt: primum de

») 9iot^ Wbfdjrift ber $reblgt befinbet fi$ Zw. R. B. Cod. XXXVL
(Sbenbo aud) eine Disputatio de Sententia ,Jasto non est lex posita', fotoie
eine Disputatio de Catholica ecclesia.

*) »gl. ©^mibt, 3ReIan<Won S. 265. C. R. II. 997 ff.

*) Stu8 3ena.

*) 1. 3)ejentbet.

8 ) «gl. »r. 131.

Wntcmlu« TOufa. 113

Ezechie: est vox abbreviata, et signat Philippus locum
Ezechielis nono, ubi narrat propheta, quomodo per ange-
lum unum signati sint pii et per reliquos quinque impii

interfecti, lege Ezechielis. J). Philippus modo ab-

cst apud Illustrissimum Principem quocum fama est iturum
eum esse Sraalkaldium ad nescio quem conventum. 1 )
Mitto tibi proposiciones alias Wittembergae proximo sep-
tembri disputatas quas Philippus ipse mihi diligenter
commendavit: dono illas tibi, nam ego aliud exemplar ha-
beo. Eyflebius non venit ipse huc, Spalatinum non
video, nam, ut audio, sero adveniens summo mano postridie
abierat*) Mitto praetcrea quaedam digna scitu quae Ey-
rlebius lucubravit ac mihi communicavit digna cognitu.
Primum est Methodus quaedam, quomodo ipse pro coneione
dicere solet*) Secundum est locus de spe bene tractatus.
Tercium est racio quaedam tractandae scripturae quae ut
summo amico tibi uni communico: obsecro ut describi
eures et quam primum remittas, nam Eyflebius a me
brevi reposcet. Vide, ne ulla charta perdatur. Novarum
rcrum alias non admodum multum est, nisi quod Episco-
pus quidam 4 ) ab Anglorum rege cum quadraginta cquiti-
bus ad Illustrissimum Principem cum munere insigni ad
Philippum petendum et auferendum missus est. Sed quid
futurum sit, deo propicio brevi cognoscemus. Philip po
dico: non prineipi adfert Coronatos, si non quingentos, at
certe trecentos, et ante paueos dies Alexander Alesius
Scotus ab eodem rege Philip po attulit 200 coronatos.

') Über biefen Jlontocnt bgl. fföfllht, SR. ü. II. 375. ©^rnibt, SRelaucb-
t^on ©. 287.

s ) ^Ggl. JTaioaau, ttgrifoln ©. 103.

') Skrmutlld) bie i\ttdofo$ verbi doi recto secandi, in 9?ot^S Slbfdjvip
Zw. M. B. XXXVI. (On bemfclbcn »onbc gleidjfall* boit ttgrifola: Qaae «it
snbstantia Evangelii.) Sgl. 9?r. 131.

«) »ifdjof &Pf to«>n £ereferb. «gl. Äöftltn, W. 2. II. 374 ff.

» u cf> » a I b . 8. «Bittcnbcig. Stobt- unb Unib.>0e((f). s

ttntonlu* SÄufa.

17. Sanuot 1686.')

134. »ntoirat* Pufa. (B. 50.)

$>te engüfäe öefanbtfdf)aft in »Ittenberg, »ercjör ber SBtebertftufer auf

ber ßeudjtenburg.

Philippus heri abiit Wittembergam, reditu-

rum se promisit, ut primum fieri queat, ad summum non
abfuturum se affirmavit supra XIIII dies. Disputabitur
Wittembergae de missa privata. Rex enim Angliae
misit Episcopum una cum uno atque altero doctis homini-
bus*) qui in publicam disputationem referent ac tueri co-
nabuntur missam privatam esse retinendam. (Eatenus rex
Anglicus factus est lutheranus, ut quia Papa divortium
illius probare noluit, vita interdixit universis suae dicionis
hominibus, ne Papam, sed se Regem pro supremo univer-
salis ecclesiae capite habeant, credant ac praedicent.)*)
Reliqua omnia papistica, Monachatum, missam, Indulgen-
tias, Intercessiones pro mortuis, breviter omnia Papae por-
tenta, non solum servant adhuc in regno Anglico, verum
pertinacissime etiam tuentur. Hacque de caussa missi sunt
legati, qui disputacione publica Wittembergae revincant
ac defendant missas.

Ceterum abfui ego ab Ihena hac proxime praeterita
hebdomade cum Philippo Mel: in arce acut Scud)tcn6ergf
et oppidulo ad radices illius arcis sito, Kala, ibi exami-
navimus anabaptistas, viros quinque, mulieres duas, virgi-
nes duas iuvenculas supra modum iuvenes et formosas, adeo
ut nos omnes formarum illarum piguerit, hic: bone deus:
quanta portenta audivisses, quam absurda, quam impia
quamque sediciosa. 4 )

*) 9(uä 3eno. 8iemlidi fe&ferbaft mitgeteilt: &6 1787. ©. 256 ff. unb
bantad) C. R. III. 12—14.

') flu bev cnglifchen (Befanbtfcbaft ögl. Äöftlin, SR. 2. II. 374 ff. Stm
11. Januar ^atte Sutfyer ben fimfürfien gebeten, 9Rc(ancbtl)oii nufjufoibeiit, an
bei- a>i$t>utation teiljunebmen (be S8. IV. 662 f.). «gl. C. R. III. 10; Sdjmibt,
SRelancbtljott 6. 287 f.; bej. ber 3>i«putation be SB. IV. 670.

•) Slm Staube: quia eßt defensor occlesiae, et hoc sibi inolito iure deberi.

*) »gi. ©djmibt, SRefoudjtbon 6. 266.

flntciiiu« SRufo.

115

Primo de baptismo infantum interrogati respondent
pueros non esse baptisandos, quia nascuntur sine peccato,
ubi si contra pugnaveris scriptura, ibi scripturam nolunt
audirc, imo arguunt mendacii, et ridicule sie cavillantur.
Quid hoc esset: inquiunt: quod cum deus creet puerorum
corpora pura et sine peccato, et postea infundat animam,
peccatorum maculis contaminatam, ncque hoc conveniret
bonitati divinae, ut creaturam tarn pulchram ad damnati-
onem, sine illius creaturne culpa ercaret, quod si iubentur
ista scriptura probare, tum contempta illa aiunt se id di-
vina revclacione didieisse.

Alii affirmant pueros quidem peccatum originale ha-
bere, sed non illis ad damnationem (propterea quod actuale
peccatum nondum perpetrarint) nocere, Porro ut primum
eam aetatem ingressi sint, quo actuale flagicium designare
possint, tum opus esse baptismo. Item se rebaptisatos iam
vere christianos esse et spiritum sanetum reeepisse a patre,
quo doctore omnia norint ncque opus esse scriptura, imo
esse mortuam liternm et rem damnabilem. Hoc de primo.

Secundo interrogati an is qui homo fidelis et revera
christianus sit, Magistratum gerere possit adeo ut non
peccet magistratus etiam, si de sontibus supplicium sumatic.
Ibi respondent eum hominem qui christianus est, magistra-
tum gerere non posse, quia prohibita sit vindicta. Sed
ista disputacione dimissa palam prorumpunt ac dicunt Ma-
gistratus e medio tollendos esse imprimo quia impii sunt
(impios autem vocant omnes qui fidem Anabaptisticam no-
lunt ampleeti), Secundo quod dixerit deus ,Ego solus deus
ac dominus vester.' Hic, bone deus, quam voeiferantur,
auditis. Dicunt: hic deum dicere se solum esse dominum
nostrum, si ipse solus est dominus noster, non possunt ergo
homines domini nostri esse, vos autem, quia Magistratus,
homines pro dominis sustinetis, non estis christiani, sed
idololatrae et ab ipso Satana occupati et excecati.

Quod si hic contra obiieimus scripturam, ibi adeo in.
solenter nos rident, scripturam blasphemant, ut turpe imo
impium auditu sit.

8*

11«

©eorg Gvfrui.

Sed tu: ut vir prudens: olfacito a qua culina hoc as-
sum prodierit, non ex christiana, sed sediciosa, hoc enim
si persuasura vulgo esset magistratus tollendos, concedere-
tur ipsis impudens licencia, impune quidlibet audendi, si-
cut 5C11 SDhtnftcr factum est.

Postea interrogavi de matrimonio : nihil dissimulanter
respondent nulla coniugia nisi inter vere fideles (sie enim
fldem anabaptisticam et se vocant) esse posse, ideirco re-
liquos omnes qui anabaptistae non sunt, fornicatores, non
legitimos coniuges habent.

Interrogati, quid ipsi faciant, si eorum uxores istam
fidem aversentur, respondent, si nolint illorum uxores hanc
fidem amplecti, tum iam ipso momento nullum verum inter
eos coniugium existere, ac ipsos ab illis uxoribus avestigio
(derelictis liberis ac facultatibus omnibus) discedere et
alias, quae eius sunt sectae, ducere solere, nam inter dis-
pares fidei nulla vera coniugia existere et pro huius er-
roris defensione allegant locum 1. cor. 7. 1 ) perversissime
intellectum.

Hoc articulo nihil aliud nisi xoXvyaftlav quaerunt licen-
ciam mulieribus promiscue utendi, sicut Munster ii factum,
bafj toerc für ben )>obcI gut, esset valde plausibile dogma pro vulgo.

Tandem facultatum ornnium communionem volunt, bafo
bienete fiir bic faulen, at non pro probis et divitibus: haec
obiter ista de re, obsecro ut de tuo adventu rescribas,
constitue tu tecum an velis huc venire.

12. Sebruar 1536.*)

135. (ßforg OBrljart. (B. 1.)

llniüerfitatSnatfjridjten.

— — 5)1; Dun ber tmtuerfitet jcif)cn ^ctifficf) iuiber a,fjcn
uuütcmbcig, ^Jljitip. 9)Mantl). ift an bem ncdjftcn 3)onncrftag, •)

') S. 15.
■) flu« Sena.
») 10. Sebvuar.

fXX /% v A "T" Alias

iicorg .4. ijoiniaiui.

117

fumueg gebogen. 9(uff bcm ncdjftctt SD2ontaf| lucrbcn ir biet ljm
u»eg aetycn. $>er rector Doctot ©cbalbuS 1 ) ift gt>cn Dumberg!
nuff feined brubcrS lutrtfc^afft gebogen, ©ein luetjb trnb btj finbere,
?lud) <J?l)ilip unb ftnbcr, 2 ) $>octor $tcroitt)mit6, a ) $octor
2Wcld)iat, 4 ) M. aitrogalluS,*) M. vitus tuin&fjcim lucrbcu
nod) ein fleeit lang beü t>nfe bleibe» ic. — —

26. TOfirj 1536.«)

136. ©corg ©Ijormamt. (Cod. Hamb. XLV. 3)1. 7 f. Hbför.)

Aufenthalt in ßeupjtg mit Dr. fiinbemann. fBteberljerfteflung Cuttert.
Wufforberung an Vlotf), balb nadj Wittenberg ju tommen. ?(u«jaf>lung bcS
©tipenbium«. ©Ute für feinen ©tuber Cafpar.

Ego cum d. doctore Caspar o Linde mann me-

dico 7 ) fui Lipsiae iam per mensem fere, sed cras deo
volente iter Wittenbcrgam versus ingressuri. Dens opti-
mus maximus bene vertat tum profectionem nostram tum
quoque uniuersao scholac nostrac statum, id quod to com-
muniter nobiscum pro tua summa bonitate et petere et
optare certo scio. D. doctor Martinus superioribus die-
bus ex morbo quodam male habuit, 8 ) verum dei benefleio
iam ad pristinam valetudincm rediit, quo magis velim tc
in tempore cum ipso colloqui, neque dubito, quin te istius
profectionis non penitebit [!].•) Vnum hoc te rogo, ut qui

') TOiinflerer. ©gl. C. R. III. 40.

•) C. R. III. 43 cmtfteblt 9Xetamfyb>n bem Safob TOulid) [eine familie.
C. R. VI. 660 f. werben SKünfterer« ©öljne ©ebalb unb fieonfarb unb bie Xocbler
Slnna enoäljnt. ©riefe öon biefer an dlott) in Zw. R. B.

■) ©tfurff.

«) ffling. ©gl. inSbef. TOutber. 3ur ©efd). ber 8?ed)18ioiffenfcbaft ©. 149 ff.
Jyenb erlangte erft am 3. ftull 1543 bie StoHotnmrbe. (Sonnert, Atlienne
S. Ggg.A).

•) «gl. <£nbcr«, 8. ©t. III. 88.

•) ?luS Cciftig.

') »gl. be SB. VI. 675. ©urt&arbt ©. 516. <£r nwr 1534 {liettoi
(Sennert, Athen. 6. Kkk,*).
•) ©gl. be 5®. IV. 667.

") ©gl. JöormannS ©rief an 9iot& bei SBald) XXI. 1447.

Digitized by Google

118

eebalb SWünfterer.

nobis in hoc studiorum curriculo pecunia Semper peropus
esse non ignores, numeres per occasionem avunculo meo
d. Jacobo bernballer 1 ) raeum Stipendium eciamsi id
ante tempus flat nonnihil, tarnen te id sine tuo incommodo
facere posse scio. Quid autem humanius quam de amico
bono sine tuo dispendio bene mereri? Is aut certe frater
meus Caspar us illam pecuniam mihi per occasionem
Wittenbergam transmittent. Et velim tibi fratrem meum
Casparum mecum iam communiter orbum vtroque parente
ita esse commendatum, ut hominem modestum, simplicem
et probum teque rogo, ut si qua in re tua forsan opera
habuerit opus, velis eum tuo consilio et authoritate iuuare,
hoc tibi penitus persuadeas velim, si quid in eum merito-
rum contuleris, te in hominem probum et memorem con-
tulisse.

25. 9Kat 153G.

137. §ebali> #Utafta:er. (D. 90).*)

{Rott)« «uafdljming mit flutljer Betr.

id) tytb eioer fdjrcibeu uerlcfen unb tf)ue end) bavauff

äunriffen baö id) fccr u6c( $u fribcit getueft baS mid) Suugft
att|ie ntdjt angetroffen unb loolt got id) toljer a(I)ie getueft ej$ folt
etoer fad)e nod) beffcv fein aujjgcridjt luorbcn, 3d) fjab Uernummcn
baä Styr eudj gar rein fjabt motten mad)cn unb nid)t omb gnabt
fimuttetter gebeten k. unb baö berf)alben bc8 ©nuirbtgcn unb Ijenligen
f)ern $octor Martini ßorn nod) nit gav nribber end) fei) gefallen,
ioelcfjä id) r)od) unb feev erfdjrogfeit, unb nrif end) bcrfydben gebeten
tjaben auffä affer f(ctffid)ft bteiueil 3f)r äffe leiufefcr mergf gen
SetUfctgf reift, 3l)r iuoffet befe Said ethdj mal au f;cr Junten Sn
bad tjet)Ug 3f}erufa(cm fo werbt unfer tjergot gnabt uerfet;^en bad

*) §alob gtermoalber, ^favvec ju 6t. 9Rargarctf)en in 3tvitfau, geft.
16. SKärj 1548. 8gl. Budnualb, MtxUl <&. 5; TOitt. bed fUtcrtumtoer. für
öwirfou III. 6. 64.

*) SSfll« fcllbebranb, Wrd)io für <ßavod)ialgefd). bev einjelnen fluten unb
<Sd)ulen be« beulen JBaterlanbeS. 3»»lcfau 1834. I. 2. S. 38 ff. Wiütv,
ffloty ©. 88.

Digitized by Google

Urban 83albiü;n.

119

Uermittelft gotlidjcr fnlff ber f)err fcoctor fein #orn fo eud) al 31t
fdjrocr aufragen, gar iuerbt faUeu laffen, unb ift mein rabt 3ljr mollet
end) mittler jeit frcuntltd) jegen ernenn Ufarnern Unb (SaUUellan er*
geigen unb 2fön afleS guttc« beroetjfcn bamit Sljr nu)en 3l>r anf>er
reift, ein gut gefahren anljer bringt, baS 31)r eud) geenbert Unb ge*
beffert. &an roljer gotteä roorbt lib Unb roerbt fjat ber fjat auclj
be? fctOigen biner al3 unfern fjergot felbft ooraugen, roie 3|jr bau
beffer roift unb gelernt fyabt ban id)S eud) feffreiben ttyrn unb bieroeil
3f)r, bo 3f)r feibt uor Seiten f)ic geroeft ber furnemften freunbt einer
fyern $)öctor SRartini SutljerS geroeft Unb uon Sbcrmenigtid) für
ben Wenigen gehalten ber gottcä u>orbt uor anbern gefaffet, fo rooflet
bocl) unferm fyern djrifto weitter bitten , eud) fein roorbt befofleu
laffen fein unb feine biner nid)t ucradjten funber crore befte freunbt
(affeu fein. Dan idj fyab norl) nie gebort baS bem fety root gangen
ber bic ifoigen Ueradjten unfcrS IjcrgotS biner ucradjtet Unb nidjt 5u
aflen etjrn gehabt. ■ —

«nfrogc toegen einiger nadj «BtttenBerg gefdjentten Sujc

nad) Styr bem ßicentiat SDtcldjior, 1 ) SDfagifier ©011 »

raben Sage Unnb mir ^cftlidjcm (Stylten (£ucii3 gef d)andt Unb ucr*
ctjret, roeldje mir ban uor gut unb mit rootgefaflen uon eud) an*
genommen, ©30 eö aud) muglid) roillenS 511 uorbietten, Unnb mir
nidjt roiffen, roie mir OnS bomit galten foflen, bitt 3d) Uon ber
anbern rocgen unb aud) meUnct falben, 3f)r rooflet Un3 anzeigen,
roie man bomit Ipnbcln abir roie man fiel) 511m anfange fdjitfen
fofle.

3. 3»tnl 1536.

138. Jirböti galoutjn.

') Scnb.

Digitized by Google

120

»oltbafai ©oSmat. — fiiboriuS 9Re»)t>eburgr.

17. 3unl 1536.

139. galtyaTar ©wnwr. (E. 40.)

»on einem ju unterrtcfjtenben Jhto6e«. fBtttenberger Äonlotbie.

De puero instituendo noli esse solicitus. Nihil

enim quod ad hanc rem adtinet, volens praetermittam.
Optimi illi et doctissimi viri, a ciuitatibus superioris ger-
maniaehuc concordandae doctrinae causa missi, 1 ) dei gratia
ac benignitate cum nostris per omnia conuenerunt.

Buzerus ille Argentinensis proximo die Sabatho*)
post discessum vxoris tuae, per elegantem ac plenam pie-
tatis doctrinaeque euangclicae habuit concionem. In qua
cum de omnibus fldei articulis, tum de sacramento altaris
ita vti pium concionatorem docet, sensit. Pro certo enim
affirmabat, sub pane et vino vere et essentialiter esse cor-
pus et sanguinem Saluatoris nostri Jesu Christi, Sicuti
etiam verba sonant. Retulit etiam D. Pomeranus publice
in contione post discessum ipsorum eos ingentes gratias
primum deo optimo, deinde nostris egisse, quod veritatis
lumen agnouissent erroreque in quo versati essont liberati
sint. Pro qua concordia et vnanimitate quantum debeatur
gratiae deo, tu et quilibet pius ecclesiae fautor aliquo
modo diiudicare possunt. Nemini enim dubium esse debet
illam rem cum ad gloriam dei, tum ad multorum salutem
precipue pertinere. 8 ) —

20. 3u« 1530.

140. Jibortius me\flt\m$k.*) (M. 30.)

fiutljerS ,Annotationes in Matthämn.' 3n 8utt)er8 $auje.

%d) fjcttc tool ©ttlid)c fdjoiie fcrmoucä, bic idj (Sud)

flcruc f)ettc mit flcfd)irft, fjabc aber iqunbt mdjt ber tocljlc bic aufr

') Sgl. Äöftlin, 9R. fi. n. 353.
*) <£* toor t$atffid)N<6 ber 27. 9Hai.

3 ) Cgi. burju bie Äuf$eid)nung in 5Bugenbagenö Jagebutf) bei $>cii>ig,
Siigenbagen ®. 171.

*) Förstern. Alb. ©. 45: Liburgias Medeburg de Friberga dioc.
Misnen. 5 april. dt. V gv. Illd. Baccalaurous Liptz. (9. Hpiil 1513). «n=>

ülborlu« SRrijbcburgt.

121

jnjfdjreibenn, find) luerbe id) bicftc loodje 9?od) Wartin j anno-
taciones in matlieum aud) auftreiben, (Sä lutrt faft bei) 3ü
quatern machen, 1 ) tueiS idj eud) t)iemit ^»btenen befinbt ir mid)
willig, £>octor martinuä Ijatl) on8 $n> gaftljaufjc gehabt, uttnb uicl
guter nenwr ejettten angefagt uou Concilio futuro, bnb do refor-
macione curie Romanae, iuildj« id) (Surf) #u einer nnbem cjcüt
frfjrciben tviU

15. Huguft 153G.

141. gxbotlm ytciMnrsk. (D. 129.)

9lug3burg, ©ttafjburg, Ulm unb bie SBittenbcrget Äonforbie.
Sitterarifdje Heuigteiten. »euer« fcodjaeit. SRerjbeburgt* $rebtgttb,atigtcit.

€ine ®abe Sutrjer«.

motte eud) gerne hwä von Weiten gccjcittcn fdjrcibcn,

©50 toeiö id) icjünbt nidjtS uorljanbcn $eun tuie bie Don aügf*
bürrf 3n borgangen tagen, toeil id) bet) bem Ijern Doctori mar,*)
3m bet) (Signer botf)fd)afft femptlidjen, $er ratf) feonberlidjcn,*) beä
gleid)en and) omnes ministrj verbj 4 ) Don locgcn ber ooretyuiguug
gcfdjriebcn unb nüe fort tjtnt, in allen artiefetn bnfcrS tjcilgen
glaubend (Sinljelliglidjen fttnnmeu tuollcu, bet; und fteljen baruber

fang 1B2B ifl er bereits in gnridau, 1529 Pfarrer jum belügen ©eift bafelbft
(©udjroalb, Allerlei ©. 5), 1588 Pfarrer in Orlainünbc, luo er fd)on 1539 ftavb
(ogl. Loeber, Chr. II., hist. ecclee. quao ephoriam Orlamundanatn doscribit.
Jen. 1602. ©. 169; ©rief ©eorg grbnrt« in 3eno an JHotb bom 20. <yebt. 1538
~ Zw. R. B. — M. 110 — : „Dlnftag nad) Scolasticae tarn €wer ©diiuaget
Licencintus Liborius k. &u abent gegen 3f)en, S>o befleQele id) im bt) berbetid)
mit it»ei)b ünb finbe x. bet) bem fdjiuarfrcn Sern, Wittood) bernad) rettete er
gben Crlomunbt."). Sgl. and) be SS. 6. VI. 678. 6in ©ernxmbter toon itjm
ift $>iob SRagbeburg (ring, fteutfdje ©togr. XX. 51 ff.; einige ©riefe tum tbm:
Zw. R. B. N. 123-125. Cod. Hamb. CIV. »1. 90 f. »gl. Förstern. Alb.
©. 83: Josopheuß Magdeburg do inonte diue Anne 11. Junij (1519). —
(Srneft. ©ef. *rd)iü ju SBeimar Reg. O. p. 158. kkk. 11 bitten OTettor, OTagiftri
unb $octore« ber llniöerfüät ©Ittenberg ben fturfürften (Wontag nad) 3ubilate
— 28. «pril — 1539) an ©teile be« betftorbenen SRetjbcburgf M. SBenbel #nrrid)
nl« Pfarrer ju Orlnmunbe ju betätigen.
') «gl. SRr. 145.

*) 9tm 7. Wuguft antwortet fiutber bereit«. S)e SB. V. 13.
s ) $er ©rief bei ffolbe, Sinai. @. 236 f.
*) Xer ©rief bei SBald) XVII. 2580.

122

fiiboriu« Üfleijbeburgf.

bntben unb leiben, n>aä i)t)n got fampt onä a)ofd)irft, ') $cr Ijcr
$octor roarttet ber anbecn Uon ftrofjberg*) Ulm*) ic. antiuort
and), wenn bie fommen, <3$o werbe nur toaü 9Jeücä fjaben, ald balt
e$ auBgerjet folt trö andj l)abcn, ©onft ift iejunbt nidjtd 9lciied uor»
fjanben, Stenn bie aufgrifft uom concilio,*) unb bie collacio &

capitis pauli ad Romanos, $)ic uberfenbe id) Gnd) Ijiemit

Ü8eo $>octor äßartino bnn id) got (ob in groftc günft fommen unb
follcn icjünb mit cljnanber bem 3)octor melier feine f)od)C,}ei)t auf*
rid)tcn ber r)otf) t)m (Sine gefielet 3m frenbergf, mirt in 3 luodjen
t)od)C3et)t ^aben mit george am fteigen tod)ter.*) 3u bcö mufj id)
um fort onb fort fein ftatfj uorroefcen 3m fd)(ofe mit prebigen, got
uorlet) mir gnabe barju. $ludj f)att) mir f)eüt bato $)octor martiuuä
(Sin ftüd tjirfdjen nnlperc$ Oon rü pfünben fdjmer gefdjidt, baruou
id) ber $>orottyea aud) (Sin tfjcil gefanbt, roaö id) mit bereit ben
i)m iSroert falben uonnagf 5n>erlangen <5olt ir mid) al$ ein fmmtf)*
lirfjcn fdjiuager erfennen') — —

30. September 1530.

142. $ib*rni0 Penbebnrflk. (M. 105.)

gfteube übet bie Beilegung ber ©tveitigfeiten jtoifdjen bem grotetouer Öiat
unb Pfarrer, fiutljer* unb SBcflerS Steife nacb luvgau.

(Srocr fdjreibcn an mid) getfjan f)ab id) nnfjaltd uerlcficu,

unb fremc mid) nid)t ein tueuigf, bad ber ratf) onb pfarver in ben
#uctjcn fturfen Uortrageu feimt, got mofle fie in gnaben lange er*

«) «gl. fföftlin, W. fi. II. 354.

4 ) S)o8 Schreiben bev ©trafjburger ©eiftlidpn, batievt toom 18. Sanitär 1537
bei SBald) XVII. 2586.

3 ) 3>a« ©^reiben bev lllmer ©eiftlicfen, batiert Dom 31. Ctt. 1536 ber
9Sold) XVII. 2583.

•) Stab, SHantua. »gl. Itöftlin, 8». Si. II. 384 ff.

») »gl. Wobbe, SBeHet ©. 7. S)e SB. V. 10. 15. 19. 22. ttuvfyarbt,
SBr. @. 263 ff.

•) Sine Wotij über Sutfjerd SBefmben ju biefer Seit in einem «rief ©polatin*
an ben Jhirfärften (Srneft. ©ef. Hrdb. ©eimar Reg. 0. p. 170. xxx. 6. 1. Wug.
1536): w ©ott lob in ewiefeit. id» b>b tmfern lieben pater $ern Soctorem
SWattinum Sutern $oren prebigen onb lefen, §ab aud) alle gefunbt önb frifd)
gefunben"

Stbotlu« ÜKeijbcburgf.

123

galten in glcid)er (Siuigfcbt, $>octor martinu* ift fein andj erfreut
geweßen gto f)orcn, wie ir benn aufj feinen fdjrifften bormerden
werbet, Die id) netzten Don t;m entbfangen, bnb bteßem botljen mit
gegeben, 1 ) 3>cr $octor war fdjcllig auff nicolanm, wie ir bor*
uemett werbt, metner tfjctyt falben will id) ic^t gcfd)weigcn, bmb ber
furc5 willen, biß auff ben Sarmardt, ba will id) ab got will bei;

(Sud) (Srfdjetynen bnb Weittcr mit eud) babon rebeu. 3d) tjettc

eud) fjeutc gerne felber obfel gefaufft ©50 fytbc id) aud) nidjt ber
wetjle, ^enn e8 ift mir ncdjtcn fpat bom $)octor martino ange*
C3eigt, ba§ id) muß morgen 5W fd)toß brebigeu für $)octor weiter,
$)er c^citgt tjeute mit $)octor martino fett Xorgaw 9 ) eljlencj jw
m g Ijcrn, 3d) folte mit bm c$ict)cn, ßo Wottc id) gerne biß motu
tagt 9?ad) teibejid cjicljcit, Horloff eud) alba jwfinben, will id) eud)
weitter meine notturfft anqetgcn, Od) ^abc fd)one Sine bocacion bie
will id) Sud) jWuor anc3cigcu.

ID. Ottober 1530.

143. Abortus PfijHebitr0k. (II. 449.)
Srlronlung btS $an« ßerßen.

Wit tyanö ferften ift bie facfye in desperato, @r Icitb,

in c^itgcn, got tjelffe bm burd) djriftum frotidjen erburd), er ift ge*
troft t)tn glauben, 3d) bbn ir jwir t)cüt bei) t)tn geweßen, aber id)
forge, er werbe bie nad)t nidjt bbcrieben. 3dj Ijabc fieint bec5cb,t
muffen fdjrciben, benn morgen fjabc id) nidjt ber webte, ba muß id)
brebigen

2. Sfeiember 1536.

144. $H><>rto0 Prijbrbitrgk. (D. 130.)

OTeuigfeUen.

9Son ÜReucn geeichten WetS id) nidjt« gewiß, benn Wie

ber bon f)otftcin fonig in dacia ljabc bj bifdjoffen taffen ben fobff

») »gl. be SB. V. 24 f. %ab\an, $Iateanu8 ©. 9. SRütt«, 9tot$ ©. 88 f.
*) -Dtefe Weife twot btötjer unbefannt.

124 fiiboriu« SRenbeburgf. — «Dorothea ffevften.

megffdjmeuffcn, 1 ) Rex anglie fall and) »uunbcrlic^ mit Uncn umb
gcfjen, De Imperatore et rege francie* plüra, tarnen varia
referuntur, <S$o ma$ gemife anftgefyet, will id)S C£nd) atiff^3 erfte
jcro roiffen t^itit

20. Xejembev 153C.

145. liborius Pfntoburah. (D. 130.)

£utf)ev* .Annotacionea in Mutthäum. 4 SRerlroflvbige $ininKl3evfc§einutig.

Sic Annotaciones martinj In mattheüm tyabc idj

beb 2>octor melier crCatigt baä man fic iqunbt briteft. Sufft fjatf)i>
anffgclcgt. 2 ) SRcd)ten oinb 3 fjora aber amnfayn 3 unb 4 feint
alfu'c uon nbcrmcnnigfidjen 3 «gönnen gefcfjcn tuoibcn, ?(m bonncr*
ftagc oorgangen fjatf) e$ fn'e geblicj unb gebonnertf), mos btcfj alkä
bebentf), will ben nftrologiä beüelen

20. 3)eiembcc 1530.*)

146. $)orot|jea fUrften.
SRertroürbige $tmmel«erfcfjeinung. fiutfjetS ffrantljeU.

3r foft and) mif|cn, batf ben negften S)inftag Uor <3anct

1f)oma3 bei) Und 3 Sonnen feinbt gefehlt morben, Stein ben negften
Sonna6ent barfnr f)üt es ()ic gcmettcrleudjt onb gebonnert omb G
fd)tcg anff ben ?(bent, meldje munberacidjen roaä fie und bebeutten
unb bringen merben, fteücn mir 3n gotteä millen unb molgcfallcn.
Soctor ÜJtartinnS ligt abermaU totb(id) barniber, maS er aber uor
ein Iranrftjeit f>ab, fan id) eigentlid) nid)t miffen.

') »gl. Söfilin, 3». S. II. 418 f. 2iUf>erS »rief au ben fiönig öoit $iuie*
mar! in biefet Sdigelegcubcit Dom 2. $ej. 1536 be 28. V. 33.

*) ®i« eif<f)ienen cvft Silbe 1538 ober Miifang 1539. »gl. be Sö. V. 143.
3 ) Qkfäütbtn bou »altfrifar Qtoömav.

Digitized by Google

ttibortn* SMewbcbnrg!. ~ Gfriftotoft ©angucr.

12:>

14. Januar 1T>37.

147. gtbffrins Pf ijbfburfl.lt. (D. 134.)
£utt)er£ gfirbitte für $eraog 3ob>nn toon 6a$fen. lürtengefafjr.

$cinbt t)atl) fcoctor mnrttnii« Uff ber Gantet für

fjcrcjogf Ranfte« ^crejogf gcorgenS fcon 1 ) gebeten, ber, feiernd)
fremd liege, beforgenS er toerbe nidjt aufffommat, ba« er mochte jtt>
erfentniä fomnten, imb ein fetig enbc nettteu, <Buitft lueiS id) nid)t$
9icue§ ie-umbt beim nxtS man teglirf) Hon turtfen faßt, got tootle Um
feinen mutluitlen ftillen.

21. Januar 1537.

148. tynfopli ^angiifr. (M. G1.)
SBittenberger ©putgefdndjten.

noui aliquid audias quaeso. Ciuis hic Ambro-
sius Reuthcr,*) quem nosti, habet seruum qui cum nuper
circiter horam vndecimam noctis per semisterium domum
redijsset, ecce diabolus (a quo Deus nos omnes custodiat)
in specie viri cuiusdam fit illi obuiam, interrogans num
vellet aut indigeret pecunia. Ille vero putans hominem
esse atrociter respondet vt sibi seruaret suam pecuniam,

') Sodann, Oermäbjt mit Süfabetf) Don ^xffen , mar Hnber(o8 (djon am
11. 3«««at geftorben.

*) Förstern. Alb. 6. 101 : Ambrosius Reiter Nurnbergon. Bambergen,
dio: 11. Marcij (1B21). cf. Sennert, Andr., Atlienae etc. Witeb. 1655.

Wt. Arar,: Ambrosii Reuteri Norib. qui fortuna usus varia adbuc

adoleecens sub initium reformatne Ecclesiae Luthero aeqnior Lipsiae
carceri includitur. Indeqne mirabili modo evadens ab isdem qui fugitivum
reprobendore missi per imprudentiam securior rodditur: HonoreB gessit
in Repuhüca Witoborg. praeeipuos, et Acndemiae et Consistorio scrip-
tionibus pnblicis operam navavit An nos 16. Multa perpess. bello prao-
eortim germ. liberum 23. pator officio boni viri bonique Christiani funetus,
obiit 5. eid. Quinct. Anno Cbristi 1564, aetatis 67. - Wo* Scripta publ.
proposita etc. Witeb. 1553 6. c* ftarb in ber 9?ad)t jutn 12. 3<muar 1548
WeuterS grau SBatpurga, beten Wutler eine Sdnoeffer bon 3ob>itu Dfeinicfe,
bem ftreunbe Sutfcr« tmx (»gl. Äöftün, SM. S. I. S. 34). Cgi. be 93. II. 341.
IV. 465. V. 127. VI. 500. SBurffrarbt 6. 57.

126

Gfjviftopf) ©angnev.

venire enim tempus posse, vt ipse ea opus haberet, ita
aufugit. Pergens vero ad forum, iterum eum adit, inter-
rogans num Uli vlcus, quod in collo habebat, exprimere
debeat, cum quoque denegat, apprehendit eum collo, et
vlcus quantum potuerit pressit. Bene iam cernit seruus
non ab nomine, sed ab ipso diabulo se agitari. Metu igitur
percussus ad aedes domini sui properat clauemque serae
inserens confestim aperit, ingreditur, claudit, putans se
iam in portu nauigare, ecce iam iterum adest, et in inedio
amplectens, prosternit eum super saccum in domo iacen-
tem lupulo plenum, ibi diu ab eo exagitatus tandem sur-
rexit, et quasi furibundus arripit fustem ac saeuiendo
egregie se defendere putat. Interea non vnus, sed quam
plurimi apparent diabuli, quos vbi vidit, seipsum consola-
tus est inquiens ,Nihil in me iuris habetis, neque nocere
mihi potestis, cum stet a parte mea saluator meus Jesus
Christus, aufugite igitur et discedite a me vos maledicti.'
Haec et huiusmodi cum diu esset concionatus, nonnulli
ouanuerunt, et aliquis ex illis respondit ,fere me tuis ver-
bis defessum reddidisti.' Interea dominus et strepitu et
mutuis sermonibus expergefactus agnoscit vocem serui et
proclamat per fenestram ,Philippe, quid hic rerum geris?'
llle audita hac voce gauisus est et dixit ,gratia sit deo,
quod hominis vocem audiam, domine, expectate, iam ad
vos veniam.' Sic dum per scalas ascendit, videtur se ve-
nire ad conclaue domini, cum tarnen ductus erat in altis-
sima loca domus. Ibi iterum cum eos et vehementius et
pluribus castigasset, expergiscunt reliqui habitantes in domo
et veniunt vna cum domino ad seruum, ibi eum solum,
sed vultu plane horrido, tumido et rubicundo cernunt, quem
apprehensum rursum in vaporarium deducunt, et ibi in
lectum Stratum eum cum collocassent, rursum furere in-
cipit. Et cum a circumstantibus increparetur, respondit
,Nonne videtis ingentem multitudinem diabulorum vndique
per fenestras irrumpentem? age vero adeste, ego vos do-
cebo, porrigite mihi meum cathechismum, quo istos omnes
fugabo.' Et statim furore arripit candelabrum quem summa

^ctet boit 9?oumarrf.

127

vi proiecit in parietem putans se tangere hostem. Reliqui
vero astantes nihil viderunt, et sunt eum diligenter ad
orationem adhortati, quibus statim obsequitur, et cum ad
vltimam peticionem peruenisset scilicct ,sed libera nos a
malo', obdormiuit et per totam noctem quietus fuit, quid
nunc de illo futurum sit nescio, haec tarnen addunt, quod
alioqui sit homo cupidissimus pecuniae et lucri, preterea quod
per quinque annorum spacia sacramentum non accesserit.

Audi aliud eodem ni fallor die factum. Habitat qui-
dam liic pistor nomine Karls tat, qui cum haberet ho-
spites, iubet ancillam ex cella adferre cereuisiam, ea, vt
decet, iussa domini exequitur, cellam ingreditur, vasi vero
cum iam appropinquat, ecce in risco qui in pariete est
cemit ollam iusta statura, plane albo colore, stupescit, ad-
mirabunda accedit, introspicit, vidit aulam auro plenam,
tunc partim gauisa, partim perterrefacta, vt solet fleri
propter rem inopinatam, tandem manum ollae inserens,
quot potuit aureos capere, extraxit, et ascendens nunciat
et monstrat domino quid sibi obtigerit, qui diu cum tota
familia de hac re deliberat, laetus denique descendit, spe-
rans se nidum cum pullis auferre, sed spe frustratur, the-
saurus enim sine dubio ancillae pertinens rursum se ab-
sconderat jc. Me huic rei interfuisse oportuit ic.

-JMrflta neues weis id) eud) 511 fdjrei6en ben ba8 3)oc.

So: Garion ») am tage ^ßurtficattomö 93. 3Jtoriac $m 2Ragbe*
burgf geftorben ift, 2>efglcid)ctt aud) bem $>oc: Senebicto $auU
fein jnngfte todjter a(d geftern am abent $>orotb,eae

') Förstern. Alb. <&. Ui: Johannes Carion Astronomus (fBinttrfem.
1531/32). 9Mg. 3)eutf<be JBiogr. III. 781.

■) ©ine anbete Sabtet $auli§, eupljtofone, fear toerljeiratet mit Dr
UÄicbacl Jeuber unb ftarb am 6. Süll 1586. (Sennert, Afchenae ©. Yyy.,a.)

.....
* -

6. ftebruar 1537.

J49. Jld«r von itommvik. (M. 103.)

lob SarionS unb einer lobtet Gaulis.

Digitized by Google

128

©eorg Störet. — fliboriu« SRetobeburgt.

(ßnbe gtbruor) 1537.
150. ©forg 3töm. (E. 54.)
(Smpfeljfung be« 9iico!au« Kubotpfj. ßtttetartfd)c8.

— — Hunc magistrum Nicolaum 1 ) tibi commendo,
futurus est cooperarius in ludo literario D. Plateani.
Debcbat eum statim sequi, sed vt ex ipso audies, impe-
ditus est morbo febrili. — —

Plura addidi ad sermonem istum Schmalkaldiae
habitum per d. Doctorem, tarnen futuri erant sennones
tres, reliquos addidi. 2 ) Alter sermo quem in praefato loco

habuit, breui etiam vt spero, excudetur. 8 ) Ego non

eo animo accepi libellum concionum a M. Eringio, 4 )
quod uelim curare, vt excuderetur. Nam si hoc etiam
tentem, vbi inueniam, qui uellet tantum impensarum
facere in re, vnde parum lucri esset sperandum?

10. Kprif 1537.

151. giborius piegoeburgk. (D. 131.)

SCu8flobc toon «tebigten fiutljer«. Srortfc^rttte be« ßoangettum« in
Scanbenburg unb Saufen.

©unft mei$ id) uidjtö ncficS furfjanbcn, twaS ouff bcn

Icipc^ifdjcn marcf luirt auftgcfjcit, 3d) fjobe etücf>e fermoneS Dom
boctoi* martino cilanp,t bic lucvben ic^unbt aufjgcfjen Sin totein
ttjerben faft 9 bogen fein, $)ie fyi6 td) felbS aufj be« boctorS Gieiupfar

') M. tttcolau* »lubolf, bev bie ©teile bedoon feinem Slmte jurüdtretenben
fcietotujmu« Wopu« übernahm, «gl. gabian, «lateanu« ©. 9; Jperjog, ©efd>.
b. #iu. ©. @. 88.

5 ) «gl. Sfiiftlin, ». i». II. 394. 2>ie «rebigt flebj (hl. 19. 260 ff. «gl.
C. R. III. 355 ((Srucigcr an «eit £beobor): Concio Lutheri de tontationibua
Cliviöti odita est a Magistro (iomgio. Ego ciiim paiiluluni additurua.
reliqua, ut orant, reliquei-am.

•») 9lu«legung be* djiiftlidjen ©tauben«. ISrl. 23, 239 ff. 9i5rert »ianuffript
befinbet fid) 3<ncer Unitt. «ibl. Cod. B. 24» »I. 202 ff.

«) M. Gbriftopboni3 Gring, bamal« «tebigev an St. 9»arieu in öwirfau.
Sitteratur »gl. Weite« Slrtbto XI. ©. 58.

Digitized by Google

ÜlboriuS 2JJeljbe0urgf.

129

^ctffcn Sorrigiren, 1 ) luettn bie anftgef)cn, <5$o miu* idj eudj bcr einä
fdjirfcn, ba werbt ir bc8 boctorä fünft fcljen, tmb »erben eud) root«
gefallen. 3d) lociS eud) fünft nidjtS oon neuen geejeitten jtofdjreiben,
Denn roic marggraff f)an3 in ber marrf f>atf| ba8 (Suangefion an>
genomen,*) onb btjn gefterne barbc^ gcrocfjcn, S)a er feine legaeion
ijatf) bet) boctor SWartino gehabt, onb begert prebiger in fein fanbt,
ba fragt mid) bcr Ijcr, ab id) molte bifdjoff $o fotlj urica roerben,
Der gleiten fagt man uon ffcrcjogf t)cinrid)en") aud), got gebe
fein gnabc, (£3 urirt bcr tage ein« beffer roerben.

27. Sunt 1537.

152. gUwrhts PfnMwrgk. (M. 28.)
Xt)atig!eit ol« 6djUJ&prebiger.

nüc fan id) icjunbt nid)t abfommen, beim idj tyabe ba$

binft jn> fdjlofe anmortoaltcn, bnb mag! icjnnbt fein anbem in meine
ftatlj 5ttrt)berfommen, bt$ über rüij tage, alba gebend 3d)3 aar jtt)
übergeben.

21. 3uH 1537.

153. Liborius Pftjt»fbur 9 k. (D. 133.)

Bon ber beabfidjttgten Einrichtung bet ftonfiflorien. fiutljerS (Eifer

im Srebigen.

fcoctor martinud aufe abmefjcn 3tf! g. I). Ijatlj 9?ad)

nidjtä mugen Rubeln de consistorys constituendis,*) ber mir
oud) grofec oertroftüng getrau, bcr ift icjimbt got (ob ftard bnb ge*
fflnbt Onb prebigt an Unterlaß Hn boctor pomeranj ftatf). 8 )

') «gl. ftöftlin, TO. 2. II. 435 f. Op. lat. VII. 873 bs. $er ,amicus'
ifi olfo TOci)bcb«rg!. ^tibfdjrlftlid) (oon JRörer) befinben fidj biefe Sermone
3<noer Uni». 8ibl. Cod. B. q. 24 p. »1. 236 ff.

») «gl. Ä3ftiin, TO. fi. II. 420.

') fßon <5ad)fen.

«) «gl. Äöftltn, TO. fi. II. 451.

•) 93«genb>gen befonb ftc^ in fcäncnwrf. gering S. 113 ff. — über
£utb*r« »efinben berietet aud) S^Iatin (an ben flurfttrften, «ei^ig, greit. nad)
3ub»ate — 27. tyril — 1537; ®rn. ©ef. Äreb. SBelmor Reg. O. p. 170. xxx 7):
„fterrer bin «. öt)f. &. id) tonterteniglid) autolffen, S)a8 id) ®ott lob aDe
Siid)hjalb, 8 ©Ittenberg, «tobt« unb Unlt>..«efd». 9

130

C^riftobb, SBalbuf.

9. «uguft (1537).

154. Cljriftoplj pailmf. (M. 122.)

SBrief ©aboletd an 3ftetand)tf)on.

Cum nouarum rerum nihil prorsus haberem, nec

alias quicquam occurreret quod scriberem, hanc Sadoleti
mittebam tibi epistolam, quam omnes quibuscunque legendi
illam facta est copia, maxime admirantur, cum quod ele-
gantissime sit scripta, tunc quod familiarissime, sed fuco
carere non creditur. 1 )

jadjen ju SSittcmbcrg, betior in ber öniucrfitet wol gefunben $ab. Sfcdgteidjen
mit bed £ern 3>octorid SWartlni ßutbwd gefunbtfclt, Stann er ift frtfd) önb bat
am oergangen ©ontag nad) mittag gebreblgt, önb frifd) bnb ftard gerebt, nie
id) bann felber gebort, ©o ift et in befg etlid) mal mit anbetn önb mit gan^
frolid) önb guter bing önb rebe geweft. «©bifrt bie f ebbern fo gegen ber ©eftieu
ju 8tom bad er öber ben öorbrab in bad GoncUium, ifet aud) öber bie SJrei)
©bmbola önb glauben ber «bofteln, bed (Sonciliumd $u SWcea önb ©ant Htb>naftj
[abreibt, wie id) 3fön bann brob gefunben."

(«n ben Jhirfiirften, Slout. u. SWartlni — 12. Wobember — 1537; a. a. O.):

„ fterrer ift önfer Heber bater boctor SDtartinud fiutb>r in jcimlidjem

gefunbt, ÄUcln bad iijn ber ftewn ie ju b>nbt angreifft, wie ban bed nedjftbev»
gangen freltagd aud) befdjeen. 3)od) alfo bad er nod) bad abentraal mit $er
Gkorgen öon SKinqwty $ofmeifter, bem £ern brobft, anberu önb mir in feüner
önbem ftuben gehalten önb öber bie maffen guter önb froIld)cr bing önb fbrud)
öorber önb nad) effend geweft ift. «Id id) 3fen aud) gefragt, nxtd id) <£. (J&f. ©.
öon fenner luegeu anzeigen folt, b>t er mir ju antwort gegeben. SRein öater
nofter önb bad im ber Wulfen leibrod mit bem gefd)offj meldten er fein fiöcaon
nennetb wiber ben ftetjn fer wol lb,u önb wol Ijelffe. ©o mann &alt er 3$u*
Sä famen aud) bed beruvten abenbtd mit laub ju fdjreiben nod) ben fedjd ftenn,
ebner groffer benn ber anber wie id) felbd gefehlt öon im.

3)er $err 2>octor SWartiuud Sutbjr fagt aud) er l)ab beral)t befteüt ber
öifitatorn gebrudte orbnung nod) ei)nften ju bruden, önb leftd im wol gefallen,
will aud) ben artidel öon beuber geftalt red)t fejjen."

') C. R. III. 379 ff. »gl. ©djmibt, SWel. @. 330; »öftlin, SR. fi. II. 462.
C. R. III. 488.

IMboriu* Wc^bHrgf. - Wcolou« fflelnbolt. - 8eneMft *ouU. 131

12. September 1537.

155. Purins Pen&fburak. (M. 108.)
Sentfrotg notb, 8to&leben.

3d) t^uc cnd) 5tt> roiffen ba« id) ben mintter Uber, fco mid)

anberö ber ljerr$)octor tyc left, bei ber [djwegertjnnc in ürer betjauffung
bleibe, wie rool mid) bic fnrfttjnnc uon anfjatt gerne motte grjen
JRofetcubcn r)abcn, ba motte fie mir j r ffl geben, ober ber t)er boctor
mitt mid) ir nid)t laffen, gebeutet mid) $m anbern fad)en jmgebraudjcn,
biß mit! id) enblidjen anff midjaeti« ic$nnbt erfaren

26. Dftobet 1537.

156. Jticolflus i?fin^ü.V)

Stipenbium betr.

Cum prius tuae humanitati satis notum sit tem-

pus duorura annorum in quod Stipendium mihi versanti in
studijs a Senatu est pollicitum, fere elapsum esse, et simul
studia raea postulare, vt adhuc in aliquot annos mihi pro-
rogetur Stipendium, superuacaneum esse existimo pluribus
nunc eadem apud tuam humanitatem odiose repetere.

14. Woöember 1537.

157. gfnrinht Jlaulu (M. 37.)
Äure betr.

Sürjic fd)id icf) endj ben 9?atfd)tag barumb ir fo oft ge»

fdjricben tmb biemeit ir mir üon meinen Söerrfteüen unb ma8 ir fur
mid) 51t ftitpuS aufgeben [!] ©0 ift mein bitf) ir mottet nochmals nit
ablafen biefelb teil juuorlcucn aber ja ben roolff SBetjam bercnrjalb
erinnernng ttntn, meil id) fonft ntycmanbtS t)ab, ba8 er mir ju
frennbtfdjaft bicfclb Dorlcg, Don ber aufpeut meines falben gutfuS
im gegentmm [!] ttjnn aber beftetten motte, 5)octor ftcf fan s ) mein

») Förstern. Alb. 6. 159: Nicolaus Reinholt Zuickauien: (Sommer*
femefter 1535).
») ©IIb.

9*

132

l'rfjjuaget mirbet barju Kathen Unb forberlid) fein, baä man [ouil
oon ber ?lufueut befomen, batnit bie Darlegung gefd)ef)en mug, unb
feint bie teil j futfuä in fönt malpurg, j fuefuä in €ant Griftoff
erbftollen nmb j futfud melden mit gebauter loolff SBe^am ge*
fcf>anft, bart&u ein falben furfus in fant fteffan, fonft meid idj nidjtä
met bad id) uffen fdjneuerg f)ab.

A. Januar loaa.

158. fibttfais Peijbflrargk. (D. 137.)
Berufung nadj Ortamflnbe. ÄgricolaS $ropofitionen,

2Cudj tfjue idj (5üdj 5m roiffen, mie mid) m g f) ber c$ur*

furft c$m einem ufarrer in orlemünbe uor riiij tagen beruffen unb
ermetet, aud> entließen in benmejjen unferd lieben uaterä onb tjern
boctoriä martinj, and) Suftcn 3one, 5m torgalt» am borgangenem

fontagc uorliegen 1 ), . fludj fdjirfe id) eudj ^iemit uropofU

cioneS (Stjfjlebij *), bie anbern roill id) mit brengen, roenn id)
tomme

12. Sonuot 1638.

159. £U>0rtns pUijbeburgk. (M. 33.)

W&teife öon ©Ittenberg. Cutter bisputtert gegen bie Hntinomer.
ftaiQi ©efangenfdjaft. JBon $acob @djen<!.

mie id) eud) gm negft gefd)ricben, baä 3d) in miUenä

mar, mit meib unb finbt auff ßmidaro 5m aroretyjjen, fyab iäß aufj
erlobnid unfer f)ern Unterlaffcn, ©inbt ein mae( mein meib mit
fernerem letb gefyet, Unb blje c$ent natje ift, miU idi in baS näujj
C5tet)en, unb bieg tfjün befid)tigcn, uff bie fafte miß id) fie fyernad)
f)olen, ©30 id) anbersf alba bleiben merbe, mie benn mein g f) jmtngt
unb bringt, 3d) Ijettc mol groffer fiüft gfyen fre^bergt gehabt, beim
bafyjn, weil aber bie fad)e jjo jrrig alba ftebet, fcfjue id) mir nidjt
l)t)n, uorfjoff aber e$ follc firij balbc alba enbern. für oficru

') SWeijbfburgt luurbe bet 9?od)foIfler be3 (Sofpor ©la&. «gl. be «J. V.
71. 103 ff.

") »gl. Äaiwrau, «grlcolo 6. 181 f.

Digitized by Google

fintfarina 53raimäborf. — $aulu3 ffnob.

133

beforgc id), merbeä fid) mit meinem roeibe nidu" fänden greiften, too
\)v got rnufj fjilfft, 9(nd) nrill fie bic Doctor martiniffen nid)t

megf iaffen, bie roifl mnttcr fei«, bift fie fterefet werbe.

Sßou 9?ero get^eUten mete id) titc^td ^tvfdjreiben, beim fjeütc
fjatlj Dnfer frommer fyer onb iwtcr boctor martinnS Die anbete
£>iftmtacion gehalten Contra posiciones (£l)f^ebij, , ) Stern magifter
georgtnS farg ber mit mir ift fdjfofj prebiger geroefeen") Seitlj
gefangen 3m fctyofj öon wegen einer boften üorfnrifc^en lere, que
excellit eysslebij errores, Eiusdem doctrine dicunt esse
doctorem Jacob um Schenck, quid tandem sequetur,
experiemur in breui.

20. IRätj 1538.

160. ftatyarina § rannstorf. 4 )

lob ber $oltot »ergertn.

3d) roenj} @ud) imangeegeigt nid)t 511 laffen, baS tonfer

murine bic Doctor bergerin*) 3n $ot uorfdjenben unb geftern,
gcrocnlidjcr meljfc 511t erben beftattett roorben, 3)ic f)at $cmior (Ein
Xcftamcnt georbenet, mo l)in man 3t)rc barfd)afft geben unb wie
man mit Syrern fjanfe gebaren follc

9. VlpxU 1538.

161. ftanlu* #nob.

ttadjtafs ber Dr. »ergerin.

(Stocr an midj gettjan fdjrcibcn, ben toblidjcn fall boctor

SBergcrin betangenb mit angeljeffter Söegernng ©wer tjauffraroen in

') »gl. be SB. V. 97: Proximo sabbatho diBpntabo Becundam diapu-
tationem.

a ) »gl. eeibemann, Safob ©cGcnf @. 27 ff. (9?ad> unferem »tiefe ift ju
forrlgieten, bafe Äotg „füt SBlttenbetg aufgehellt rootben ju ötebigen, nut bomlt
et fid) übe").

*) »gt. a. a. O. S. 31.

*) ©einrieben bou Utbon »albuint.

») 3Me SMtwe bc« Dr. med. 9»attin »etget (»gl. Bötnet, Mem. prof.
Med. I. p. IX; Sennert, Athenae 6. Qgg t b ). ©ie öermadjte bet Untoerfität
500 ©utben ju einem ©tipenblum (Gko&mann, «nnalen »b. I. 6. 88).

134

Gatfwvina ^ottidjcr.

bet tetjtung bcr gcfaffen guttcr, nadj bcm it für eiocr tocrfjon 00511=
tnatf} nidjt gegentoertig fein fonbt, bci)juftef)n, f)ab id) ferner* 3nn*
fldtä öernomen. 2Btf eud) barauf frcitntttcfyer mcijnung nidjt bergen,
ba3 fjicuor mein nadjtbor Sacob ©enfer bei; mir t>mb bcrgleidjcn
beiftanbt and) f)at anfudjen (äffen, barumb mir fein* locgä gewinnen
will ben 5iuel)en teijfn 5itftct)u, 'SHmib nad)bcm mein« bcbuutfcnS bic
Iegota (anc ct(id)n f)aufjrnbt, bcr sutcnlu ift) im teftament ttcrlid)
aufjgcbrudt, rntnb bic teftumentarien aU 3)octor Ärcufoingcr ounb
@r Sodann SRtjaro from getreioe teut fein, ad)t id)S 2)afur, ba* cö
fein* funbcrtidjä bctjftante bebarff, bann ba3 f)anfj fjo uorfoufft unnb
3m teftament 51t erfjattung cht* ftubenten bcr In theologia ftubiren
fofl, uororbent ift, lucrben fid) bic frcuntfdjafft onb erben umb foldjcn
^auftrat unb toai uortjanben guttief) Dortragen. ©0 ift and) got (ob
©wer fjauffrato bed üorftanbtS, baä fic fidj in fo(d) fad) bafe bann
id) 3r f)et ratzen fonnen, wirbt miffen jufdjitfen. $>ar$u ift ©r
Setido pfarrcr jum £enidjen ein from man, ber fein* ungleichen
wirbt begeren, nadjbem er nu ein Oorlebt alt man ift. 1 )

10. «öril 1538.

162. Catyariua flüH^er.

9torfjta& ber Dr. »ergerin. «ermutige {Reife ßut§er« unb 9#elan($tljon8

nad) Shaunfdjnieig.

— — SBd eud) nidjt üortjalbenn baö bcr 2>octor (Surio 8 )
baö fynif (toetdjeä bcr 3)octor pergerin ift) mit fauffen, ttril idj
eud) berfjafben audj weiter nidjt bergen ba* ein (Srbar Dtabt a(f)ic
ju SBittembergf fet)r tmloifligf ift baS fie foniel bcr oninerfitet
gemadjet I)at, Onb i)abcnn midj etliche 9tabtSf)crren gebeten bad id)
eS eud) toolbe fdjreibcnn auff ba3 ir bod) etwan inödjte [!) fofdje
teftament ümbftofen, wie eä ben burd) eudj (eid)tlid) gefd)cen fann,
auff baS fofdje (;anf modjte mtber ber fmmbtfdjafft bleiben, ünb ift
gefdjacat worbenn Umb uiij lumbal gulbcn oon ben üirjigernn, nun

*) ©rief ber Äaüjarina ©raunSborf au SHotlj Dom 10. &ebruar 1540: „$er
ißfarberr toon &enidjen ift borfdjieben 3im turfo ttorgangnen tagen." Sgl.
<£nber£, ß. ©rief». IV. 204. (Gemeint ift ©väfenfcinidjen.

») ^rofeffor ber ©iebijin in ©Ittenberg.

Digitized by Google

3o^onne8 donon.

135

toü er tut mer beti iit} Rimbert gulben geben, Unb rottetet nad) bem

IjauS at« tt>et er tot SWait fogt aud) ba« al« tyeut bato 2).

9J?artt: Sitter tmbfßfjtttppud follen ßen brouti^toeigst^en. 1 ) —

4. Wal 1538.

163. lotjamtes €oiton.*) (N. 67.)

Säuberung feinet peluniaren Sage. SRelandjtljon gum ftettor gewallt.
Urfdjeineu ber Gtfjtf HRclandjtljonS.

S. D. Cum nihil mihi sit exploratius, quam animus
tuus erga me, quem constantem scriptis simul et factis
experior, de quo (ne videar quiequam dubitare) plura scri-
bere supervacaneum esse duxi. Quamobrem, patrone hu-
manissime, licet eam partem orationis praetermittam, tibi
tarnen gratias agere non desino, propterea quod tibi meae
res adeo sint curae. Meae petitioni citius quam expectas-
sem satis fecisti nec ingentia onera Reipub. quibus conti-
nenter premeris, obstiterunt, quo minus nostri habueris ra-
cionem. Porro ea quae proximc ad me dedisti quorsum
tendant, utrum serio an joco scripseris, paenitus ignoro.
Sed, deus bone, absit, ut vix hyemale Stipendium quoque
sufficiat ad solvendum ea quae hospiti debeam pro victu.
Quis, obsecro, tantum mihi ignoto crederet: nil aliud de
me esset futurum, quam ut protinus cogerer me conjicere
in pedes ac fuga mihi prospieere. Nam quidam hospitum
nostrorum vix ad unam atque alteram septimanam, aut
ad summum tres ajunt ae posse carere pecunia. Nec ul-
lam dilationem patiuntur, quae si non fuerit in promptu,
extemplo accusant et studiosos ad rectorem deferunt, prae-

') 8gl. 6*mibt, TOel. 6. 351.

*) Förstom. Alb. 6. 162. — «m 5. 3«bruar 1540 wirb et SRagifter (Äöfttin,
83. u. 9W. 1538—1546 ©. 12). — Sorenj, S)ie ©tobt Grimma n. 6. 1417,
füljrt a!8 brüten unter ben JRettoren ber ftnabenfdjmle ju ©rimma auf:
M. 3ofrmn ttityn au« 3wWau 1540—45. „Gr erhielt )U SKiäVielt« 1545 eine
anbete Änftellung. ©o? fribe i$ ntd)t ergrünben fönnen." 8a$lrei<fc ©riefe
Sonon« au« ©rimma in ber #n>. JR. 93. — «m 17. 3ull 1546 wirb er ,ad
facnltatera professorum artinm Collegii Philosophie!' in Sittenberg auf«
genommen (Jtöftlin, a. a. D. 6. 22).

136 Urban SBalbuijtt.

sertim eos, de quorum fide non nihil dubitant. Possem ex-
empla commemorare, quos ob parvam pecuniam voluerunt
conjicere in vincula, ni essent odiosa. Quod ad me atti-
net, hoc ago sedulo, ne hujusmodi mihi accidat, malo quid-
vis potius pati, quam majores meis facultatibus sumptus
facere, ita ut non sim solvendo. Si pronus non liceret
propter iniquam fortunäm, (quod mihi hercle contigisset,
si non aliquid subsidii essem nactus) eo tempestivus hinc
discederem. Maxime autem gaudeo meas res in eum non-
dum devenisse locum: ego dei beneflcio in praesentia re-
bus necessariis mediocriter sum provisus: meum est hac
commoditate bene uti. Tuam vero diligentiam in trans-
mittenda pecunia, maximi beneflcii loco duco et ab optimo
proficiscitur animo. Nam parcis hac in re nostris sumpti-
bus tuo nimirum edoctus exemplo, cum scias nos alias
multis rebus opus habere, vivamus sane quam frugalissime.
Chirographum meum proxime literis Nicolai Martini in-
clusi, qui vobis est a pedibus, quas te accepisse arbitror,
quamobrem iterum non mitto. Nova aliud nihil • habeo,
quam D. Philippum in sua absentia designatum esse in
rectorem, cum tarnen diligentissime discedens petierit, ne
se creare velint: praeterea ejus liber Ethicorum est allatus,
qui continet gravissimas disputationes, nunquam antea est
editus.')

29. 3mii 1588.

164. |lrtom falHugn.

©enbct bie epigrammata Lemnii unb ßuttjerS ©rla| gegen biefelben.

ttff ®ucr bcgev fd)icf 3d) eucfy 3n geheim be3 Lemnii

bmfyetn*) bcta 3d) nod) verborgen bei) mit gefjabt, aurf) Auctoris
aWotttnj befcatung barauff, 8 ) 6it wollet midj 3n bieffer fadjen ntt
melbcn, bnb ba8 bing bei) eud) begatten, Styt werbet eud) tooll jeu*
Ratten miffen.*)

') PhUosophiue moralis epitomo. C. R. XVI. 10 ff.
*) 8gl. Jcöftlin, 9H. 2. II. 430 f.
•) 3)e SB. VI. 190 f.

4 ) «gl. J« Wefera »rief auttj g®. 1732. ©. 538 f. ((tyriftoW SBalbuff
\d)\dt gleichfalls bie Spigrainme : puueisuimi liic otium suut ea qui hubent.)

3o§annc8 Gonon.

137

7. Oftober 1538.

165. Ifojjitmtts ©omni. (N. G2.)

Scridjtet bon einet $rebigt fiutljet*.

S. D. Novi animum tuum, te nostris parum doctis
literis nihil offendi, si modo candidi animi signiflcationem
prae se ferant, quamobrem diu exoptavi mihi dari occa-
sionem scribendi, licet autem hactenus sim exclusus argu-
mento tui stomachi, tarnen ne nomine negligentiae suspe-
ctus tibi sim, non vereor haud ignota ad te scrib,ere, quam
scilicet cuncta videantur jam fore turbulcnta. Scias itaque,
patrone optime, D. Martin um Lutherum quam severissi-
mam orationem pro contione habuisse, in qua verbis Vix
poterat consequi, quanta mala nobis impendeant, nec nos
ea effugere posse. Nostrum esse, ait, subito agere poeni-
tentiam, ne omnino pereamus, et rogare deum precibus
assiduis, quo mitiget poenam nostris peccatis divinitus ir-
rogatam. Turcam et Romanum pontiflcem esse eos, qui
de nostro omniumque interitu, atque adeo totius germaniae
exitio cogitent. Turca enim ingentibus copiis contractis,
valida manu Ungariam iterum invadit, perhorrenda de ejus
immani crudelitate afferuntur. Alter praetextu Germaniae
defensionis, quasi arma caperet adversus Turcas, nos praeter
omnium nostrorum opinionem opprimere conatur: parvi
aestimans, quam sit rationem redditurus deo in futuro ju-
dicio neglecti officii, quod teterrimam pestem depellere ab
exteris nationibus summis viribus non sit adnixus. Quid
quod illustrissimo principi nostro tenditur rete, imo insidiae
sunt ei praecif ue metuendae a propinquis et quibusdam
aulicis, qui una cum Papa frigidam aquam suffundunt, ac
intestina bella conflare student. In proxima autem synodo
Papistae a novo conspirarunt occulte, in perniciem Luthe-
ranorum, faxit deus optimus maximus, ut quicquid mali
machinentur nobis, ipsi in posterum quoquo luant. Epi-
scoporum certe munus est doctrinam Evangelicam non vi,
sed verbo dei defendere, cum vero hoc non praestent, in-
dignos titulo Episcopi censeo. Si bellum inchoaretur, quod

138

JBoIt^ofQt Vrimax.

deus avertat, quis possit aerumnas omniumque malorum
Lernam recensere? bellum gereretur ijtra ....') esset, non
utra imperaret. Omnis disciplina collaberetur, concussa
germania devastaretur, quae diutina pace fuit longe floren-
tissima: dum enim Mars inipius saevit, obliteratur religio,
8ilent leges, et ut canit poeta, ,squalent abductis arva co-
lonis/ Non posset insuper non multo stare sanguine proe-
lium ex utraque parte commissum, addo quod est maxi-
mum, traderetur Turcae germania (quod avent) in manus.
Tanta agmina malorum, proh deum immortalem, periculo
germaniae adire non verentur, quid aliud agunt quam quod
trito proverbio dicitur perforant navem, in qua ipsi navi-
gant? Sed haec deo committtamus, rogabimusque ut nos
suos liberos, tanquam propitius parens corripere velit. Ca-
pita autem orationis tantum complexus sum. De aliis rebus
scribere superfluum esse existimo, cum nostrates singula
quae nie agantur, coram sint exposituri.

16. »obember (1538).

166. § alttjafar «aismar. (D. 42.)

$eft in gtuidau. fiutfjer* Älage über ba3 beborjteljenbe (Slenb.

Quod pestem apud vos grassari scribis, quam-

vi8 me vehementer tui causa commoveat, tarnen cum con-
ditionem ac cursum perditi hujus temporis considerare in-
eipio, non parum mihi de moerore meo coneepto minuitur.
Quid enim est quod aliquem ad vivendum alluere et de-
lectare possit? non enim in proprio aliquo periculo jain
vos veraamini, sed omnes in communi et maximo sumus,
ita ut optime cum eo agi videatur qui quam citissime a
deo optimo ex miserrima illa vitae conditione eripiatur.
Nam si ut D. M. quotidie in concionibus suis clamitet, pro-
pediem futurum, ut tota germania in sanguine funditus
deleatur, quis non foelix existimandus est, si periculosissima
illa tempora et maxima mala germaniae impendentia effu-

>) ©tütf abgeriffen.

Jtat&arlnn 93raun8borf.

139

gerit et vitaverit? Non enim potest deus contemptum
sanctissimi sui verbi jam multos annos nobis oblati, diu-
tius ferre. Et hoc multis exemplis est probatum, non enim
judei solum ac Syrii multique alii poennm sui neglectus
dederunt, verum etiam Romaiii, de qua plura dicere non
est hujus loci. Quapropter debes ita confirmare animum
tuum, ut talia orania aequo animo feras, ac timorem si
quem habcs deponas. Nihil enim est miserius quam sie
vivere, mori autem miserum nullo modo est existimandum,
modo id bona conscientia et flde erga deum contingat
Sed ego stultior qui te ista admonere ineipio, cum ipse
satis abunde sapias. Ego tarnen pro viribus deum orabo,
ut istud malum pro sua miscricordia avertat, idem tu quo-
que oro ut facias.

6. Sfcjember 1538.

107. gtotfjttrtna ^rontisHivrf. (E. 100.) »)

M. Saul fcetnfc 8om Sterben in SBtttenberg.

SRtdjtS neues tyib id) tyitnt, ben ba3 bie SBitcbcrgcr

an Gant SRicofaj abent einen leiten feinbt neben ben foltyafen*)
erobert ^abcti, loeldjä ein magiftcr") 3ft, $iemit auä) I)ebt3 an gu*

') ©tfdjdfben öon ©imon ©iirapiu*.

*) «gl. ©urfljarbt, S)er WtorlJ<&> £an8 ÄoMfofe. Selpj. 1864. ©. 44.

*) 9lm Waitbe: „$cr Me Stoctor ftabmannin genomen b>t." (S* ift bem*
und) Mgr. $aul $elnfc gemeint. Sgl. Snbert IV. 21 ; Bindseil, coli. Luth.
in. p. 3. - Unlb. WM. 3eno Cod. B. q. 24 o. W. 196b fittbet ftdj folgender
(Srlafe be* fBittenberger JRertor«:

Fama fuit fore per biewnium filium D Henricj Stackmannj
minorem natu, pnpillmn, mortnum esse. Nam vitricus, paulus heintz
funus ei fecit et fnmam de eius morte sparsit, Postea comperimus
puermn illum viuerc, ablegatum in qaendam pagum, dissimulatis paren-
tibus, et mutato nomine, Cum igitur et iniuria pnpilli moueremur, et
cogitaremus, quantum esset turpitudinis in fiinere commenticio, Et
constaret vitrienm, paulum heintz, fecisse funus, duximus nostri
officij tot am hanc rem diligentius inquirere. Quare vsitatis legibus
ezaminauimus paulum hointz qui vitro confessus eet, a se pupillum
ablegatum osse seque authorem esso commentitij funeris, vitro ezposuit

140 flatfrtrina ©raunSborf. — <X^rifto^^ 6angner.

fterben fcuberlkf), baä 3n groffer gfar ftefjet, e8 toei mcf)t batb ob*
(afen. 1 )

22. Sebruat 1539.

168. fiattjariita Traunstorf.*)

«om Sterben in »Urenberg.

3*3 fterben falben toenS td) Dir nic^td jufdjrctjbcn

(gott I>ab lob) getreu ift groffer bcn bic tf>at

23. TOärj 1639.

169. ©jjrißoph, $anpfr.

©ttpenbienangelegenljeit.

Vnum est, quod te oro vt mihi

iam proximis his nundimis lipsensibus quorumcunque
etiam vsus auxilio meum mittas Stipendium quod ad festum
Michaelis mihi priraum debetur Cur autcm taiitum

cauaas, cur mortem pueri finxerit, Quia ei tutores eum viuere aciuisaent,
ipsam ©a parte hereditatis quae ad puerum pertinebat frui non potuisse,
hanc vt retineret aliquandiu in tanta inopia, ait se finxisse mortem
poeri, donec nactus conditionem possot eum ad se reuocare et liberalius
alere atqae hereditatem saluam reddere. Negabat se quicquam atrociua
cogitasae, Quod ei uisum est verisimilius, Quia curauerat puero tollera-
bile hospitium, et yictum modiocrem, Quanquam igitur suspiciones
atrociores purgabat, tarnen erant haec manifeata quod insciis tutoribua
paulus heintz puerum ablegauerat, vt bereditate frueretur, et frui
diutiua conatituerat. Ad haec accesait religjonis contemptus facto
commentitio funere, cum constaret dolo malo haec esse facta, lata
aententia condemnauimus paulum heintz eumque ex Academia nostra
exclusimus, et perpetuo excluaum esae volumus. Acceaait et Illustrissimi
principis ducia Saxoniae Johannis Friderici domini nostri Clemen-
tisBimi autoritaa, qui tota dittone sua interdixit huic paulo heintz.
Hoc publice teetari voluimus his noatria literis, Nam et poenae triatitiam
äuget haec publicatio, ot ad exemplum pertinet, vt omnos aciant hunc
paulum heintz punitum et condemnatum esse. — — Anno 1537
XI. Octobria.

J ) «gl. Äöfilin, 9R. fi. II. 446.
«) Wn Utfulo 8tot$.

3of>atine8 Goitoit. 14|

beneflcij mihi non exhiberet Senatus? Cum audiam Theo-
logis nostris hic paruulis nouellis dari quotannis triginta
aureos, quasi nos reliqui non ijsdem vel maioribus etiam
sumptibus opus haberemus.

27. TOärj 1539.

170. Joannes Conan. (D. 51.)

»riefe bott SRelandjtljon. $eft in ©Ittenberg, ©tibenbienangelegenljett

S. D. Nullam ob aliam causam," rarius ad te scripsi,
quam quod veritus sim, ne pro vcris inter tot dubios ru-
mores vana perscriberem, cum bono viro nihil sit vanitate
odiosius. Ego vero partim experientia, partim authoritate
edoctus sum, quam fallax sit hominum fides, quia Cicero
pmdenter inquit, nervös sapientiae esse non nimium cre-
dere. Tanta autem jam est vanitas hominum, tanta in-
constantia levitasque ut ne vulgatis quidem rumoribus sit
fides habenda. Quare desino copiosius enarrare ea quae
passim hic jactantur atque per hominum ora volitant, nec
dubito, quin multo certiora ad vos perferantur. Epistolam
D. Philipp i 1 ) in praesentia tibi mittere volui, quae quam-
vis non sit proxima, tarnen non ingratam fore arbitror,
velim praeterea, ut eandem praeceptori nostro exhibeas.
Philippus quidem ter huc scripsit, primo saltem de con-
ventu principum, et quinam convenerint:») secundo hanc
a me jam missam huc misit») Nudiustertius iterum scripta
acceperunt longe his tristiora, scripsit enim minorem nunc
spem pacis esse, quam fuit ante.*) Luce clarius apparet,
diabolum omnem movere lapidem, quo communem tran-
quillitatem perturbet. Superiori autumno parum aberat,
quin nostra Academia, propter pestem fuisset turbata, adeo
circumcirca ab ca eramus cincti, territabant nos crebra

•) Sgl. S^mlbt, «e(. ©. 342.
-) C R. III. 641 f.
") C. R. III. 644 f.

*) C. R. III. 648: apea tenuior ©st quam erat initio.

Digitized by Google

142

Urban SBalbuün. — tt$riftop$ ©angner.

funera vicinorum. Nunc atrocior calamitas imminet, ac
gravius periculum metum incutit, quod adversarii movere
bella et non transversum (ut aiunt) unguem veritati cedere
velint: Deus optimus max: tarn horrenda omina, ad faustum
exitum, propter gloriam nominis sui et Reipub. salutera con-
ferat, tantum de praesentibus rebus sufficiat. Porro tuam
erga me benevolentiam, quam inde a pueritia expertus
sum, praedicare pro dignitate non satis possum, quam ut
perpetuo conserves etiam atque etiam rogo. Proxime vero
mandasti Simoni Sinapio, ut tibi apochen meam mittc-
rem, si velim mihi mitti Stipendium, quam tibi nunc mitto.
Quamobrem vehemente[r] peto, ut mihi id mittere digneris
vel per Christophorum Valdufium, si adhuc apud vos
fuerit, vel per alium idoneum tabellarium, si tibi commo-
dius videatur.

23. m\ 1530.

171. fjlrbait $alounti.

{Reife £utfjer8 uftu. ttadj fleipjtg.

©eftrigcä tageS fein $)octor 2Rart. Soitaä, 3).

(Sructger önb 9ftagiftcc Philippus aufgefädelt, 1 ) tmb nnc man
fagt nad) ßeipfegf, ©ot t|c(ffc tyncn nnbber anty\)m Hmen.

25. SWai 1539.

172. €ljri(lapl) $angner. (N. 94.)
©tipenbicnangetegenljeit.

Litteras D. Philip pi et Jon ae parum mihi apud

Senatum profuisse,*) intelligo. Nolunt enim me habere
prae ceteris aliquam praerogatiuam. Non vitupero, habent
fortasse suas rationes.

') 8gl. Äöftltn, SR. «. II. 425; Seifert, Sie Deformation in Seidig.
1883. S. 162.

s ) (Jin oerloren gegangener ©rief.

143

8. 3unl 1639.

173. goljiimitt Conon. (D. 50.)

©rief SRefandjtfjonft. Sutljcr Ober J&erjog ®corg. ffomet. SDictandjtljon«

t>ermut(icf>e {Reife nactj 9?üntberg.

— — Proxime novissimam epistolam D. Philipp i
oram ad te missurus, de actis rebus in synodo et condi-
tionibus pacis, ni a Waldufio fuisset missa. Quamdiu
vero factae sunt indutiae pacis, neque ex D. Philippi,
neque ex aliorum sermone cognosco, nec interea quiequam
est oblatum, quod vobis esset ignotum, aut quod mereretur
gratiam novitatis. Ducem quidem Georgium divina ultione
punitum esse existimant, propter crudelitatem et tyranni-
dem, quam exereuit pro animi libidine in pios. D. M ar-
tin us palam asserit eum praetextu religionis ac papae
defensionis petiisse ditionem seu imperium nostri prineipis,
quo ipse elector fleret. Praeterea Lipsiae (ut audio) multi
palinodiam canunt, qui acerrimi hostes Evangelicae doctri-
nae visi sunt: ex quo manifestum est, eos non pietatis zelo,
sed metu periculi tales extitisse. Quis non videt, singulari
dementia bonitateque dei luctuosum excitatum bellum di-
remptum et oppressum esse, quo conservaretur vera do-
ctrina, et magia gloria dei innotesceret? Attamen ne fia-
mus valde securi, variis nobis minitatur prodigiis atque
portentis quibus nos retinere in officio conatur. Non enim
dubium est quin praesens Cometa nobis aliquid portendat.
Physicae causae non sunt obscurae, quia primo erant fla-
tus v ehernen tiores ventorum, nunc nimis experimur inusi-
tatas siccitates, quae fere corrumpunt segetes. Prohibeat
deus ne astrologicae causae atrociora denuncient: de his
tu pro tua eruditione melius poteris judicare, et obscuriores
signifleationes diligentius inquirere. D. Philippus brevi
proficiscetur Noribergam, una cum reliquis doctis deli-
beraturus de concordia ecclesiarum, 1 ) cujus quidem prae-
sentiam eripi nobis magnopere doleo, sed cum ad gravis-

') «Diefe 3ufammen!unft fanb nidjt ftott. Sgl. <5d>mibt, TOel. 344.

144

simas doctrinae controversias componendas vocetur, eo
aequius fero. Rogabis ergo deum, ut ipse conservet ec-
clesiae statum, et nos suo spiritu gubernet, quo magis
magiaque nomen suum agnoscatur et praedicetur in hac
vita mortali. — —

31. Hufluft (1539).

174. |oljannfB dConon. (M. 3.)

9tflcKe$r OugenljagenS aus Söncmatf. 2>a3 goangelium in (Snglanb.
Cine ©djmaljfärift gegen 8ut$et unb SRelancb^Ijon. $ejt in ©ittenberg.

©tiüenbienangetegenljeit

D. Joannem Pomeranum pastorem nostrae

Ecclesiae saluum redijsse 1 ) non dubium est quin ad nos
peruenerit, qui omnia de Dania nunciat ivqxipa. At Anglos
defecisse ab Euangelio nec hoc obscurum, reuocant enim
impios abusus Ceremoniarum, et rursus stabiliunt idolatriam
Papae. Duo tantum Episcopi asserente D. Philip po in
Anglia fuerunt, qui cedere episcopatu maluerunt, quam
tarn horribiles errores approbare. Venit praeterea huc ex
ea ante quadrantem anni ferme iuuenis confidens, opulen-
tus, qui omnes nostros ritus tarn Ecclesiasticos quam poli-
ticos ridebat, simulans etiam se Italum. Hic reliquit ob-
liuione quadam in quodam loco libellum maledicum sua
manu scriptum, plenum ueneni et mendaciorum. In quo
impie criminatur optimos nostros praeceptores. Inter alia
enim scripserat D. Martinum Lutherum pro concione
saltem recitare aniles fabulas et licet ipse sit pärum eru-
ditus, tarnen omnes studiosos ab eo pendere. D. Philip-
pum uero in scriptis suis quidem praecipere CaeSari esse
obediendura, tarnen in publicis lectionibus docere, anna
contra Caesarem mouenda esse. Hic libellus per studio-
sum D. Philipp o oblatus est, aduena postea accersitur
ad principes Academiae, a quibus perfidiae ac uanitatis
conuictus est. Seuere ei mandatur, ut prima luce altero
die abeat, ni malit petulantiae suae graues poenas dare,

») 4. 3«H. »gl. gering, 8ug. ©. 125.

145

8ed is proterue et arroganter noglcgit mandatum. Quare
nudiu8 tertius urbano magistratui commissus pro explora-
tore coniectus in carcerem, nec adhuc constat certo, quid
Uli fiet. Pestem passim hic serpere ex uxore tua disces,
aliquamdiu suburbanos inuisit, nunc etiam ad incolas urbis
uagatur. Plura de publicis rebus non habeo, audi iam
pauca de meis. Cum tan tum Stipendium ad triennium (ut
nosti) senatus in me contulerit, non licuit ad sublimem ali-
quam professionem ob temporis breuitatem accedere. Malui
ergo in liberalium artium cognitione uersari ac quantum
fieri potuit operam dare, ne ullius philosophiae partis sim
omnino rudis. Decreueram enim deo adiuuante prius pe-
tere Magisterium, antequam scholasticam prouinciam su-
sciperem, fretus ope quorundam amicorum, a quibus uelim
tantum pecuniae mutuo sumere. Caeterum superioribus
diebus ex consulis sermone M. Osualdi Lasani, uiri omni
et uirtute et humanitate politi concepi magnam spem de
alio stipendio adipiscendo. Dabat mihi hoc consilii, ut a
D. Philip po commendationem peterem et studia mea ma-
ture Theologiae destinarem, scipsum uelle in senatu agere
meam causam. Consulam igitur hac in re D. Philip p um
et quam primum ab eo commendationem impetrauero, ad
senatum eam mit tarn.

1. ©ejrtembet 1539.

175. $eb<ü* Pfinflrrrr. (D. 122.)
Übet Wotlj* Stellung in ßmidau. Stefan ISUba ©djtmegewnutter.

fuge eud) barauff jumiffen ba3 mein tabt tft bod) auff

curet tmb ein« ibtidjcn toerbefferung ba8 Sfjr 3n eroer üoeation bc*
leibt bie fetOig trciulid) wtb nletjfeid) au ferid)tet nrie mit ban nit
5tt>cifclt bo« ir fold)« tfjut tonb bie fetbig audj nit ejeebirt, Saft
regiren ben c8 bcfotlen ift bnb bie efe berantroorten muffen, Sför mift
ba§ Üfluttofort tobet ljaufjgefiattcn tmb toiHetc^t aud) bie no$ Stylt
fitmmen. üRadjt eud) Stet practid roo bie berljanben nit tctitljaffttg
tmb mart croer toocation, 3f)r feibt 51t fd)maä) barau ba§ %f)ii enteren

flui^nalb, 3- »Itttnb. «tabt- unb Unl*»..»efd). 10

146

y>eorg inorfr.

funbt »erbt fid) 3m aujjferig mot ein mal finben Sltlem baä
3Ijr eud) Irinnen uertoarbt, <3otd)8 f)ab id) eud) atä meinem alten
befanten nufy Hüffen tinangcjeid)t autaffen bnb ift mein ratio
decidendi quod omnis rautatio est periculosa. @fj ift palt
geenbert aber nid)t teud)ttiä) »erbeffert. Vtinam dominus doctor
Apellua felicis memoriae ad preces vxoris non toties
mutasset. 3m üfjat aber baS efe bei) eud) ömb bad regement ein
foldje getegentycit baS 3f)r mit guttein gemiffen niä)t lenger fimt am
binft fein, toetä)« id) bod) nit fan glauben obber gebeugten, toie c&
folt ju gf)in, fo ift meitter mein rabt baä 3f)r anf)cr ein 3cit lang
fpacirt, 3f|r funt xool jeffen binft für einen befumen. ?lber uor allen
bingen bit id) eud) luie id) eud) al^ctt gebeten baä 3f)r Unfern fyergot
3n feinen prebigern tuott ef)reu, nid)t$ mibber fic f)anb(en unb
practicirn, mie id) eud) a^cit gefdjribcu, unb mottet eud) baran nit
ergem, baä fie 31t jeiten fdjmad), bau mir aud) gebrcd)Hd) genungf,
3d) für meine perfon. 3f)r nrift bad unfer fyergot fofe^e funbc nid)t
ongeftrafft teft, fpbt aud) beä efcmpta genungf bfy eud) gefc^en onb
gegriffen. (£fj leibt bic Urbare bugeutfame fron) bie alte ütttmegfin
bei) un$ groffe armut 3ft bcrljalbat au eud) mein binfttiü) bit 3f)r
mottet fie jegen bem f)oä)gelerten fjern doctor ©teffan meinem
gunftigen f>ern uerbitten ba$ fie Scrtidjen ein ftemer uon 3t)m bc*
fumen moget.

(®oi Wicfceni 1639.) »)
176. Cßeorg gär«. (B. 87.)

Som ©unbe beS $a£fteS mit bem dürfen. 1. JBanb bet QefamtauSgabe
toon ßutb,er8 SBerfen. $eft in «Bittenberg.

Extrema et periculosa sunt teropora. Papa qui

hactenus extorsit ab omnibus Christi nomen confltentibus
per totum orbem dispersis ingentem pecuniam, hoc nomine
ut ea aleretur exercitus contra Turcas, is nunc se adiun-
git et foedus iniit cum ipsorum Tyranno, vt nos Christi

») ©nen Mnb>lt füt bie «Dotierung glcbt bie Hotlj bej. beS «rföeinen«
bed erften ©anbeS ber ©efomtauägabe üon £utf>aä Serien. Rubelt fid) um
bie beuten SBerfe, beren erfier »anb im Dftober 1539 bereit« ju »Ittenberg
(für 1 ft. 3 gr.) toerfouft toirb (ögl. ©udjnwlb, Stoib ©. 187).

3of)aitne8(5onoii.

147

beneficia et gloriam illustrantes hac occasione opprimat.
Persuadet vbique regibus et principibus ipsos non habitu-
ros nec fortunam nee uictoriam aduersus tyrannum nisi
prius deletis nobis. Hoc eiusmodi consiliiim est quäle fuit
Caiphae. 1 ) Christus constituet nos in fide et confessione sui.

Primus Tomus librorum D. Martini ad proximas nun-
dinas prodibit in lucem.*) Deus ineipit et nos hic casti-
gare flagello paterno. Populus ingenti terrore percellitur.
Spero tarnen nulluni periculum. Omnes dicunt futuram
breui generalem pestem per totam Europam. Certe initia
uidemus. 8 ) Simus igitur grati Christo qui uocauit nos ad
aeternara suam gloriam et rogemus eum, ne mors nos in-

cautos et imparatos nos abruat. Cum haec scribo,

consulit me proximus meus uicinus, quid sibi faciendum
sit cum ancilla sua peste laborante, num in Xenodochium
missurus an domi seruaturus. j

7. Dttober (1539).

177. galpmits Cüuoii. ;

SÄelandjtljonS gütfpradje tn einer Sttpenbienangetegettljeit betr. ,

<

Equidem iam perquam libenter petijssem com-

mendationem a D. Philippo, ni veritus essem mihi posse
uitio uerti, quod audeam nonnihil citius hoc quam oporteat

petere. Nolim eximium virum D. Philipp um prae-

ceptorem nostrum alias occupatissimum magis onerare, si
nihil sit impetraturus, praesertim cum ad se pertinere ar-
bitretur, qua quisque ratione propter suam commendatio-

nem aeeipiatur. Spero me alterum Stipendium diu-

tius retenturum esse nisi pestis (quod deus prohibeat) magis
hic incrudescat. — - —

') «gl. baS »üitbni« l 3. 1544 (be SB. V. 628 f.).

•) %t. ftbftlin, «K. fi. II. 439.

•) Sgl. bc SB. V. 218 f. ftöftlin, SR. ß. IL 446 f.

10*

Digitized by Google

148

Jfatljarina SBraunäborf. — go^anncä Sonon.

2. Koöember 1539.')

178. fjiatljathia gtraunsborf.
Verlegung bei Untoerfüfit.

hriffet and), baä man bem Gtyurfurften flcfdjricben tjat,

ber imtuctfttet f)al&cn") bic man nrillcn« ift f)inroetf $u legen ent»
meber gen tyerfcberg obber gen grtm (nrie man fagt) 3fct tjart man
uff eine gnebtglttf>e antmott

Cum scirem collatum Stipendium ultra trien-

nium mihi prorogari non posse, praeclare me facere arbi-
trato sum, si animum curamque in artes dicendi intende-
rem, ac quantum (deo aspirante) possem, reliquam quoque
philosophiam cognoscerem. Nam ad aliquam professionem
ex splendidioribus diseiplinis irrumpere sine artium philo-
sophiaeque cognitione communi eruditorum calculo impro-
batur. Ego insuper potissimum in haec studia operam
collocare uolui, quod in certa professione ob temporis an-
gustiam uix methodum informare possem. Deinde si sena-
tus tribus annis elapsis uellet in schola mea opera uti,
saepe mecum reputaui, quam haud uulgaris discipUnarum
philosophiaeque scientia ad docendum sit necessaria. Equi-
dem nondum Theologiae studia mea destinarem, ni per
summam tuam beneuolentiam in spem essem induetus, me
longius aliquid subsidij a senatu impetraturum esse. Quam-
obrem proximis tuis promissis fretus impetraui a D. Phi-
lippo commendationem et mirum in modum obsecro am-
plitudinem tuam, quo mcae petitioni non modo subscribere,
sed etiam mihi in senatu patrocinari dignetur.

') ©einrieben tum Simon ©inojjiu«.

») «nttpott auf ba* öudfarbt 6. 333 f. mitgeteilte ©^reiben be8 Rur*
fütften an Sutber unb ©ernborb öou SWila.

3. »oüeniber 1539.

179. $c\}a\me$ donon.

6tiJ)enbienangeIegenJjeit unb Stubium betr.

Digitized by Google

©Imoit SBIlbe.

149

16. Wai 1540.

180. gtmoit PUHe. 1 ) (B. 59.)

©tubien in Sittenberg. ©otlefuitgert. Urteil Aber Simon ©innpiu«.
flutljer« ©djrift wiber ben SBudjer. «bom ©iber. Äonbent ju Hagenau.

9?eftorttKtl)t.

Praeceptor 9 ) mihi profecto cruditissimus contigit

aptusque ingenio meo: faxit deus, ut quam longissime una
simus. Lectiones tres audio: duas publicas, unam priua-
tam. Priuatim leguntur Epistolae familiäres Ciceronis,
Virgilius, Dialectica Caesarii, Isocrates graece. Publice
Tusculanae quaestiones, quas hic nequeo adipisci: biblio-
polae enim non haben t, praetcrea Dialectica Philippi et
Daniel propheta, quas legit D. Philippus. Insuper et
physica Velcurionis, Metamorphoses Ouidij, quas meus
praeceptor publice legit. Aiunt tarnen M. Vi tum Vnius-
hemium 8 ) priuatim ineepturum Liuij lectionem qua in re
consulam praeeeptorem moum, an et illum audire debeam.
M. Simon Sinapius*) iam cepit legere Copiam Erasmi,
libellum longe eruditissimum, uereorque ne ultra captum
eius sit talem profiteri authorem atque ita du ras ceperit
partes: auditores enim non admodum multos etiam in fron-
tispicio habuit, quo tarnen maxima solet esse frequentia.
Sed mea nihil refert: mihi hic neque seritur neque metitur,

») Förstern. Alb. ©. 178. 8imon Bildens. 3>lc SRutter war eine
©djweficr ©tebbon JRotb*. Über SBilbeS ©tubien in ©Ittenberg geben bie
folgenben ©riefe ttuffdrfufj. 1543 wirb er ©ibulmeifter in $ammelburg. 6d)on
im ©ommer be« nähten Sa^reS ftnben wir ib> wieber in ©Ittenberg, wo er
feine mebijinif(bm ©tubien beenbet (8««gni* bom 20. Süll 1545 in £w. 8t. ©.
XXII, 9, 5). SBlr finben lb,n bann al« «rjt in (EMefeu. mit Dr. ßubewig
bei Cutter« Sobe jugegen (bg(. ©urHjarbt, ©rlefw. ©. 37; Äolbe, final ©. 427;
JTaroerau, 3. II. 170). 1558 wirb er Dr. med. in 3eno unb ftirbt 1560
ali Seibarjt £>erjog 3obnnu ftriebridj« bon ©odjfen (Jtcftner, STCeblc. @e(ebrten»
tejifon ©. 917; SBlttub, consilia, obseruationes atque epistolae medicae.
Ups. 1604. ®. 112. 114. 116).

») Situs «inerbodj. Sgl. fcartfetber, Mel. paed. ©. 90 f. «Dg. beutfdje
Siogr. I. 398. ©ej. be« ,praecoptor' bgl fcartfetber o. o. O. ©. 83.

*) ©gl. frxrtfelber, o. o. D. ©. 92 ff.

♦) ©gl. «Hr. 181.

Digitized by Google

©irnou ©inapiug.

de illius corio agitur: oro tarnen, ne quoquam efferas apud
uos, puto enim me omnia apud te fidelem reponere, sed
quid dixi: puto? imo certus sum. Equidem tan tarn effer-
uescentiam atque bullosam ingenii atque doctrinae arro-

gantiam non laudo. Sed de hoc satis.

Literas meis additas M. Georgio 1 ) tradidi, qui respon-
debat librum de usura*) postridie datarum literarum pro-

diturum. Praeceptorem ut iussisti saluere iubebo of-

ficiosissime atque Adam um Siber 8 ) qui iam mira dili-
gentia literia incumbit: aiunt enim illura ad proximum

promoturum. 4 ) Scito etiam D. Philippum et Justum

Jonam breui ad Synodum Speirensem») abituros abfutu-
rosque aliquot septimanis, quod deus fortunet, daretque
felicem conuentum, felicissimum discessum aeternamque
pacem. Hercle haud consultum est studiosis. Prorsus
enim studia Ulis absentibus iacent publica. Rector prae-
terea electus est M. Vitus Vuinsemius, uir longe erudi-
tissimus.

(mm m\) imo.
181. $inum $tiunmt*., (N. 97.)

fflegmn feiner ©orlefung Aber bie Copia Erasmi.

Proximo die Lunae coepi docere ex professo

Copiam publice. Et res bene successit Deo gratia. Ne-
que quiequam desydero, quam horam legendi commodio-
rem. Faxit Deus, ut ineeptum ad gloriam Christi sempi-
ternam perfleere et ad communem vtilitatem.

») Höret.

») Sgl. »r. 182.

*) 8gL Äirtbner, ©Iber. Göenmifr 1887. ©. 19.

*) 23. September 1540. »gl. 9?r. 186; JtöftHn, 55. u. 3R. 1538—46. @. 12.

5 ) SBegen bec $eft würbe al£ Drt für bte ©ergleicfjSDerbanblungen ftatt
©|xler Hagenau beftimmt. Sgl. «öftlin, SR. £. II. 533. Welandjtbon reifte
mit Dr. »rüct am 11. 3unl ob, 3ono8 nlcfct mit. «gl. Rawerau, 3- 3. 1. 396;
6$mlbt, 9Rel. 6. 369.

©fotg Köter.

151

28. Wal 1640.

182. <Be arg #öwr. (II. 189.)

2utl)et§ öermarjnung on bie $farr$errn, ttnber beu SSucfjet ju ö rebigen.
9ceuau*gaöe ber beulen »tbel. £utr)er* Bermirrelung arotferjeri fflottjs
©cfjtucfter unb ber ffjüvftin boit Hn^alt.

Emendaui quidem libellum D. Mart. de vsura,*)

sed tanta est incuria et socordia Seceriorum *) vt longissime
superent omnem fidem et diligentiam Correctoris. Cum
nuper post illam editionem librum in manus accipio, aperio
ac vix vnum atque alterum versum lego, statim deprehendo
mendam bctn <Sccpter tft ein richtig gerab ftard fccpter f cum de-
boret esse scriptum ftraef.«) Nosti qualis homo sit Typo-
graphus, aliorum res curat, suas negligit. Si inter legen-
dum plures inueneris mendas, quaeso significa, nam non
datur otium relegendj librum. Omnino consulo, vt Biblia
germanica emas, quae nunc exeuduntur in maiore Charta,
quam medianam vocant. 4 ) Hoc consilium dat d. Doctor
tuae sorori,*) vt prineipi Margarethae Anhaldensi scri-
bat, et mentionem faciat, quod ea de re (quam nosti) D.
Doctor eam conuenerit, cum iam esset statim post ferias
pasche vocatus Desaw, vt vna cum Episcopo Brande-
burg ensi leuaret fllium eius e baptismo, infantem princi-
pem Bernardum.*) Ibi respondit domina D. Mart: se
amplius non habere paternoster et quiequid tandem est,
te tarnen Uli daturam pecuniam pro his rebus quae respon-
deat. Aestimet igitur soror ea quae mutuo domina illa
aeeepit a marito et exigat summam pecuniae. Scriptis
literis huc eas mittat, quibus tum vult dominus Doctor

•) (Sri. 23, 282 ff.

*) ©«meint bie ©djrlftfefcer.

') «gl. a. o. O. <S. 311.

*) «gl. ÄBftlln, SK. fi. n. 596. »udjwalb, 92ot$ 6. 201. fiutbarbt«
8fär. f. tirebt. «Iflenfö. 1880. ©. 50 ff.

*) $)ie 9SU»c beS 1539 geftorbenen Siborlu* SWerjbebitrgf, ber ber grürfHn
SRargaretfya toon HrtljaU ein «aternofrer u. a. geliehen f>atte.

•) «gl. (Sri. 20. I. 469 ff.; 11, 350 ff.

152

Slbam ©iber.

suas addere et dominam admonere sui promissi. D. Doctor
fideliter egit miserae viduae negotium nec in posterum ei
deerit.

11. 3«ni 1540.

183. 3U>am $ttttt. (Cod. Hamb. CIV. SM. 122.)

Bleibet feine ftntunft in SBütenberg unb bittet um (Selb, fowie um
SBefötberung eine» ©riefe« an $ertet.

S. Rarius ad te hinc scribo Stephane amicorum inte-
gerrime, non sane negligentia aut desidia, sed pluribus
occupationibus impeditua, praeterea etiam studiis, quae
nihil mihi vacui temporis relinquunt. Quamobrem ut spero
facile mihi pro tua humanitate ignosces. Qua gratia huc pro-
fectus sim nosti et sane feliciter studia nostra procedunt.
Quare si ut et recepisti et facturum libenter scio, pro tua
liberalitate amico gratificari et illius studia iuuare libenter
poteris, velim id prolixe facias. Non soleo libenter amicis
molestus esse. Sed quid faciam, quaeso. Mihi nimis nihil
est et te excepto et Francisco 1 ) nostro qui me iuuare
possit aut velit etiam habeo neminem. Si vos me deseritis,
quo deinde confugiam nescio. Sed non deseretis et Deus
optimus maximus, si minus forte potero ipse, pro me tarnen
vobis gratiam referet. Quicquid miseris, et bona Öde et
summa cum gratiarum actione olim restituam daboque
operam ne te collatorum in me beneflciorum unquam poe-
nitere possit. Neque tarnen postulo ut iam aliquid mittas.
Satis mature id accepero, si, quod tarnen commodo fiat
tuo, ante festum Jacobi miseris. Si molestum non fuerit
et per occupationes poteris, facies rem gratissimam, si ad
Franciscum quoque nostrum scribes, utque et ipse tum

') Sktmutlid) JHotbS unb ©iberS &reunb, bet ttmtSfcftjeibei- &rana ©eljem in
Idenburg. $etfelbe ermähnt in feinen Briefen cm Stefan 9tot$ (ftw. 9t. 8.)
©ibet oft unb fdjoft i§m aud) ©elb öot (bg(. 16. Wuguft 1543: M. ttbam ©lebet
bat mit öff mein föutbt öiii fi gefd)i<ft mit tootttoftung off mi<öaeti« fc^ivft bie
fjinbetftelligen y p aud) jn» öbctfcnben). 83gl. Ättdjnet, ©ibet ©. 19.

Simon SB übe.

153

mihi non desit rogabis. Hertelio 1 ) velim hasce literas
cum fasciculo transraittas. Bene vale et uxorem tuam ex
me saluta . . .

26. 3uni 1540.

184. £htioit pUüf. (B. 58.)

*Bof)nun0§ioedj|et. ÄBreife SRelandjtljon«, Sutljer* ufhj. Starniebertiegen
ber ftattefungen. Vergiftung bet Flüren.

Quod mihi hoc hospitium procuraueris, sane

gratias ago: sed quoniam aptum parura est studijs meis et
valetudini etiam, mutare id ad festum D. Michaelis con-
stitui. Cum etenim sit admodum angustum in illa platea,
atque ita, ut sordes et excrementa effluxum non habeant,
per totum diem pessimus odor et maxime nocens valetu-
dini mihi praesertim in insueto aere, cerebrum debilitat.
Tum quod tarn longo diatat a collegio, adeo ut semper
fere mcdiam horam ante tcmpus aedes exire cogar, quo
recto tempore in lectionea ueniam, quod admodum molestum
mihi et in frigore et in aestu est. Deinde etiam musaeum
admodum angustum est, ut uix sufficiat spatium nobis

duobus. His itaque caussis moti aliud nobis

prospeximus hospitium apud ciuem quendam prope tem-
plum, sane egregium et aptum studijs, quoniam longe a
tumultu urbis situm, ad uallem iacens, prospectum erga
Albim.

Noui praeterea nunc nihil est quod scribam nisi quod
Philippus paucis diebus abijt 4 ) magno luctu studiosorum,
moestus quoque admodum ipse et tristis, lachrymabun-
dique a se discesserant inuicem, ipse et D. Martinus:
omnes enim timent illum non rediturum, id quod et pro-
gnosticon eius et somnium breui Uli iam uisum portendere

>) Walentin Hertel, JReftor In Sbemnifr. «gl. tfirebner, o. a. O. ©. 29.
txrjog, ©efö. b. Qm. ©. ©. 95. ©Iber heiratete beffen ©tief tobtet. Sgl.
flinbner ©. 19.

*) »gl. ©cbmlbt, TOet. 6. 369.

154

Simon SBilbe.

fama fert, 1 ) ego an uera sint, nescio. Deus optimus maxi-
mus gubernet id iuxta suam uoluntatem, ipse solus sentit
quae nobis conducant, quae obsint. Abijt praeterea D.
Martinus, D. Cruciger et D. Jonas Vimariam 4 ) ad
Principem, ab eo fortassis et ipsi mittentur ad comitia,
atque ita prorsus fere iacent iam lectiones publicae, prae-
terquam quas legit M. Vitus Amerbachius, praeceptor
meus, M. Marcellus et D. Pomeranus.

Sunt quidam in hac urbe pessimi et nequam

homines, inter quos carnifex primarius et princeps, qui
pleraque prata ueneno infecerunt, itaque multa pecora
obierunt magno hercle incommodo urbis: occiderunt enim
ad quadraginta boues in urbe, nedum equi et reliqua ar-
menta et greges in pagis. Atque ille ipse carnifex, ut
aiunt, cum cruciatu interrogasset servum eius qui et ipse
ex grege eorum est, ab eo proditus est, sed etsi elapsus
est, tarnen non effugiet. Ab eo tempore nunc in omnibus
oppidulis circum pleni sunt carceres societatis eius, mulieres
et uiri cum pueris qui omnes conspirarunt in id scelus,
atque etiam holera infecerunt hominibus comedenda, itaque
mihi cauendum ab eo arbitror.

18. Wufluft 1640.

185. $huoit PU*C. (B. 81.)
SBeUere* bon ben «eegiftern ber Fluren.

Noui praeterea hic nihil est nisi quod aiunt

carnifleem ob infecta prata (qui hinc aufugit, ut proxime
signifleaui) in Ei sieben captum esse, ibique cum inter-
rogatus est ueneficij confessum esse, se et illum a Dresden
aeeepisse 500 fl. singulos a Duce Brunsvicensi, ut in-
ficerent primum prata, deinde fontes et primum Lutheri,
quod se facturum fuisse, si per octiduum adhuc licuisset
urbe frui. De morte eius diuersa est fama.

') JBgl. <Welan<fy$oit8 »orte a. a. £>.

•) ftöftlin, SR. fi. II. 535. ^ierno^ f^eint ber »rief be SB. 6. VI.
267 f. ni<$t me$r quS j©ittcnbetfl gcfo^rUben ju fei«.

Simon SSilbo.

15f)

25. 6etotember 1540.

186. $tnt0tt PtiHe. (N. 60.)

Promotion 9(bam ©iber*. Honorar bct $rftaebtor*. Promotion 3oljann
©iga*'. (Entfdjtufi, fclbft fm\b 411 promobieten.

Scito Adamum 1 ) nostrum quod foclix faustum-

quc sit inm cum viginü duobus ad magisterium promo-
uisse,*) ipsumque quartum inter eos locum habuisse: quid
posthac facturus sit, nescio, equidem ualde cuperem illum
per hanc hyemem hic manore, s ) plurimum mo profecto
iuuare posset, neminem enim hic habui cum quo liberius
de literis et rebus nostris disputare licuit quam illum et

Sinapium quem et ipsum hinc abiturum animaduerti.

Praeceptorem meum 4 ) qui te plurimum salutat allocutus
sum, qui ait a principe quotannis sex aureos institutos esse

pro eruditione Ulosque a me etiam postulat. [Geor-

gius Rau] mittit tibi hic Gigantis 8 ) nostri qui et ipse
iam promouit ad gradum magisterij,*) epigrammatum librum
eodem die quo ille promouit, aeditum. Sane adeo mihi
pornpa ea placuit, ut omnes labores spernendi sint quo
quamprimum ego etiam assequar: sie enim prorsus mecum
constitui deo fauente ut ab hinc anno etiam eum asse-
quar.

2. «Dcjember 1540.

187. ^itiunT $Hlöe.
Wartet unb Sürgeratetftct bon ßtuiefau in Wittenberg.

Quid rerum apud nos Parochus 7 ) et Consul 8 )

agant, cupis certior fieri: atqui ipse multo incertior te sum

») ©Iber.

•) Sgl. Jtöftlln, Sa«, u. Wag. 1538-46. 6. 12.
•) ©iber befanb fidj fäon Im Wobember in Gfcmni&. Sgl. JHrd&ner,
©iber ©. 19.

«) Seit «merbad).
•) 3o$. ®ifla*.
•) Sgl. «Bftlln, o. o. 0.
7 ) Seonljarb Setjer.
") 9fllcf)aet bon SHttla.

156

©imon SEBilbe.

nisi quod omnes nos conuocarunt et adhortati sunt, ut quo
consilio huc uenerimus, uideamus seduloque operam literis
demus. Heri uero parochus domum petiit, consul se ali-
quandiu hic remansurum dixit: qua gratia, nescio, inde
uero se Torgauiam petiturum.

13. Sotiuot 1641.

188. $htum pilHe.

SBo^nungStoe^fel. ©itte um eine (Empfehlung on Dr. Curie

Quod de mutando hospicio scribis, quo-
niam est in eo hospicio Valerius Cordus, 1 ) homo nescio
quibus non in tota Germania, ut audio dici, in simplicium
cognitione praeferendus, diu animo haesi, quoniam ad meam
facultatem iuuandam non ineptus uidebatur, quicum fami-
liaritatem contraherem. Sed tarnen quoniam id senatui tibi-
que pracipue placere uideo, proximo die sabbati hospitium
mutabo atque interim apud Jo an nein Mantelium de quo
proxime scripsi cibum copiam, quoad in mensem D. Curi-
onis 9 ) recipiar, quod ualde cuperem. Atque si mihi et
meis studijs consulere cupis, quod te uelie non dubito, oro
ut me literis commendaticijs apud eum promoueas, quoniam
tibi multum familiaritatis cum eo esse audio: multum enim
me in studio meo iuuare poterit, si nunc aegrotos cum illo
conuenirem, nunc in hac re nunc in illa erudirer, atqui
hoc profecto haec ars postulat.

') ©o$n t*8 SudciuS dorbu«, geft. 25. ©ept. 1544. %I. Stoiixrau,
3. 3. II. 174. «Hg. beutfäe öiogr. IV. 480.

*) S>er ^rofeffor bet aRebijin ©eorg C. ©gl. ©urffrubt, ©r. 6. 612.

Digitized by Google

©eorg Störet.

157

14. ftebruar 1541.

189. Offorg #örnr. (II. 190.)

8)ot Simon SBitbe Betr. Urteil Aber 3or)cmn 9Rante(.

Bene cupio adolescenti [Simon Wilde] cum

propter te qui a multis nunc annis mihi carus fuisti, eoque

caru8 est miiü sorons filius, tum etiam propter ingenium

ipsius satis foelix et foecundum. Sed profecto arbitror ei

opus esse adhuc praeceptore et eo seueriore. Non enim

habet vt video qui mores et studia ipsius regat, eius scripta

emendet et calcar addat, si esset, vt adolescentia prae-

sertim hac etate solet, negligentior. Deinde, quod tibi in

aurem dico, conuictor est iam D. Johannis Mantilii qui

est homo integer et pius, vt nosti, sed nunc est plane puer,

quo eum redegit crudelis ille morbus quo correptus est

ante septennium, Assidet mensae bonus vir, fere nihil sen-

tiens et intelligens. Ideo nihil potest hic audire et discere,

quod suae etati conducat. Deinde nescio cuiusmodi habeat

mensae socios, numero quinque an sint eruditi ac pii, an

secus ic Judicarem omnino ex re ipsius esse, vt cum Pro- »

fessore quodam scholae nostrae mensam haberet, et in iis- >,

dem edibus cum eo ageret vnum atque alterum annum, *

qui inspector diligens esset omnium actionura ipsius. Aut

igitur da operam, vt recte et pie consulas sanguini tuo,

aut posthac libera me hac molestia dispensationis, quae

per se quidem molestia non est. Sed hoc vehementer me

male habet, adolescentiam negligi quae tarnen magno

cum fructu suo tempore deo et hominibus inseruire

posset

158

©imon SSWbe. - ökoig 9iörer.

8. «ptll 1541.

190. $tmon Pifoe. (M. 4.)
Äufnotjme an ben lifdh, Dr. Suriod.

A doctore Curione ad mensam sum receptus

proximo die solis, unde studia mea prorsus de integro re-
formabo, et ut me decet diligentissimus ero in studio me-
dicinae cui totum me addixi.

26. «pril 1541.

■191. «cm pw. (D. 85.)

Übet ein Öebicfjt bom «ßaöptum unb beffen Segutacfjtung burdj
SWelandjtfjon ober ©tiget.

Accepi Carmen illud quod deplorat Papatus mis-

sam, quod hactenus typographo non dedi excudendum, ea
causa est quod neque dominus Philip, domi est neque
Stigelius qui eum comitatus Ratisb. 1 ) Cuperem autem
omnino illud a quodam ipsorum illud recognosci uel saltem
relegi.

20. Sunt 1541.

192. OBwra $öro.

ßitterovtf^ea. Urteil über ba§ SfoHoqutum au 9tegen8burg.

Breui excudetur Confessio Incendiariorum, item

Supplicatio ad Caesar em eorum qui sanguine *)

sunt virginj quam Mezcntius viuam sepeliuit. Bene vale
in domino, quem pro nobis orato, Et vt conseruet suam
Ecclesiam. Nam Synagoga Satanae congregatu nunc Ra-
tisponensi non quaerit conciliationem, sed oppressionem
Ecclesiae. Belial enim cum Christo nunquam conueniet.

') »gl. ©cfynibt, mi ©. 385.
9 ) ein ©ort unte*bav.

Digitized by Google

Simon ZBilbe.

159

29. «ptll 1542.

193. £imdn plbr.
©cric^t bon ber erfolgten TOagifterbromotion unb beten »open.

Assumpsi quod felix faustumque sit titiüum ma-

gistery in nostra academia die 20. Aprilis tulique testi-
nionia praeceptorum meorum satis honesta id quod spero
omnibus meis gloriosum utilcque fore. Sunt enim ut scis
hi honores publici tantum ad id destinati, ut extaret pu-
blicum de ßtudijs moribusquc nostris testimonium, atque
ita eo facilius ad alia maiora promoueri possimus. In-
signiti sunt mecum hoc titulo iuuenes alij nouem certe
doctissimi et honestissimi neque me puduit inter hos, cum
sint eruditissimi, sextum in publico obtinere locum: qui
autem et cuiates sint, adycere libuit, ut scires quos ha-
buerim competitores, et quis inter nos fuerit ordo: Joan-
nes StigeliuB Gothanus, Joannes Conradus ab Ulm
Schaffhu8ianus, Joannes Heinricus Meyer Bernen-
sis, Joannes Crafft Vratislauiensis, 1 ) Joannes Hein-
ricus Weidendingen Bernensis, Simon Wilde Cy-
cneus, Joannes Breu Nouoforensis, Michael Ayrer
Norinbergensis, Hieronymus Hoffmann Fucken-
hausensis, Bernhardus Scholl Isnacensis.')

De sumptibus nunc agam. Misisti primo xv fl. de qui-
bus D. Decano,*) ut leges iubent, post examen in uiscum
dedi viij fl., hospitae pro mensa iij taleros, ut mandaras,

j talcrum M. Nicoiao Reinholdo , >/t A- niinistris

academiae, ut mos est, cum bona noua mihi nunciarent
me ad publicum examen et honores admitti, iiij gr. pro
face, iiij gr. nuncio, cum afferret pecuniam.

») 93gl. «flg. S). 59. IV. 567-69.

») »gl. fiöftün, S3otc. u. TO. 1538-46. S. 14.

•) 3oa$tm Dfbtttcu*.

160

Simon SBilbe. — ©eovg 9förei\

11. 9Kai 1542.

194. §imon löUbf.
»atbigen SBeggang bon ©Ittenberg betr.

De tempore abitionis meae nihil certi scio scri-

bere, quandocunque oblata fuerit D. Philippo conimoda
mihi conditio, abeundum erit, et paulo ante meum allo-
quium habuit satis splendidum munus ad Rhenum fluuium,
quo me maxime fert animus, id si prius indicassem, asse-
cutus missem.

(3uli 1542.)')

195. «mg |ldm. (II. 199.)

Valent hic patres et praeceptores nostri sat belle.

Dominus Philippus multa mutauit in locis communibus
germanice editis ante aliquot annos.*) Quosdam articulos
plane de nouo scripsit.*) Adieci in fine Indicem, vt lector
eo facilius possit scire quae in toto libro contineantur, ac
minori negotio quaerere cupit Dominus Doctor sentit
fere perpetuo grauedinem et quandoque et vertiginem ca-
pitis, profecto illi contra naturam viuunt, praesertim D.
Doctor, adeo nunc annis fere quindecim tot incommoda
valetudinis passus fuit.

13. «tuguft 1542.

196. Shwn'yUle.
KQ^ric^ten öom ÄnegSf^auptofe unb politifdje »cutgleiten.

Quae de obsidione urbis nostrae apud nos di-

uulgabantur, uana comperi. De bellicis rebus hoc habeas. 4 )

») SM Saturn erglebt [i<6 auS C. R. IV. 835.

*) 1536 überfefrt burd) 3uftu3 3oiw8. «gl. floioerau, 3. 3. II. ®. XXV.
*) C. R. IV. 835: decem fere locos correxi, hoc est, totos alioa feci.
SJgt. Sdjmibt, aRelancfybon 6. 571. - C. Ii. XXII. 22 f.

*) 3um folgenben togl. Äolbemet), ^ciitj t>. ttolfenbuttel ©. 44.

Digitized by Google

161

Cesserunt ditionj et imperio principum nostrorum omnes
urbes, omnia castra, omnes denique pagi et uicus Brun-
8uicensis praeter solum Wolffenbtitel, in cuius obsi-
dione nunc sunt toti, ita ut uix iactum unum lapidis ab
illo distent, paratj ingenti multitudine bombardarum et re-
liquorum bellicorum instruraentorum. In arce ipsa est
filius maior natu ducis, cum alijs quibusdam nobilibus.
Pater uero ipse per Lusatiam et Boemiam in exilio fugiens
nunc Norinbergae dicitur esse. Sunt apud principes
nostros in castris legati Ferdinandi et totius regnj, pe-
tentes dilationem et suspensionem causae, an possit sine
manibus res trausigi, sed semper principes nostri cos de-
tinentes responsione in incepta oppugnatione pergunt. 1 ) Res
Ungariae prorsus apud nos prae his latitant. Fama certis-
sima ad Philippum reliquosque huc peruenit de Caroli
Caesaris morte, et in Belgicis expeditionem magnam esse,
quae expeotet dissidium quod uerendum inter principes
Rom an i imperij. —

29. Huguft 1542.

197. §tm0it $KMi>«. (B. 83.) 1
gro&eruttg 9Botfen6ütte(8. Allerlei 9teutgteiten. *

In arce Vuolffenbuttel inuentj sunt duo filij

Bruns uicensis, sed admodum clementer actum est cum
omnibus qui in ea fuerunt, adeo ut mirum cuilibet esse
possit, erga homicidas, fures, latrones et similes tantam
exhibere clementiam, mansuetudinem et misericordiam
principes nostros potuisse, quod si haec fortuna Phalaridi
isti contigisset, 9 ) certe more solito atque inhumanissime,
contra prorsus quam hi, egisset Repertae sunt literae in
arce illa Caesaris, Rcgis, Episcoporum et quorundam etiam
aulicomm electoris nostri,«) secludentes et manifestantes

*) Äm JRanbe: Haec ex studiosis nostri» habemue qui in castris
fuerunt, frequentos onim eo nunc migrant.
*) %. f>. ttxnn et gefiegt fcitte.
■) Hm ffiaitbc: Nota bene.
» u rfj w o t b . 8- «Bitten&et«. 6tnbt* unb unu»..»efc$. 11

Digitized by Google

162

Simon SBilbe.

longas et diuturnas illas simultationes, incendia et reliqua
latrocinia, primoque omnium Episcoporum Misnenis et
Merseburgensis, certe uerendum ne similem (et iuste)
luant poenam. Audiuj etiam ipse in aula principum ab
Anhalt, ubi his diebus cumD.Doctore Curione in practica
fui, tres consules Hallenses in custodia arcte seruari, ita
ut illis • aedibus exire non liceat Electoremque Ulis signi-
ficasse se breuj apud eos fore. Unde si coniectari liceat,
puto et illorum literas ibi malum illis minitantes inuentas
esse, de hoc tarnen nihil affirmo. Certum tarnen esse Epi-
scoporum et reliquorum quorundam literas inuentas esse
habeo ex D. Curione qui literas ad dominum Philippum
a Joanne Meyer scriba, genero Pontani, missas legit.
Res Turcicae ab his oppressae prorsus in silentio usque
huc iacuerunt, breui tarnen fama peruenit, a nostris cum
Turca dimicatum esse nostrosque in pugna quatuor millia
hominum perdidisse, Turcam uero ad duodecim millia, om-
nia tarnen a Turca adhuc obtinerj, aiuntque Marchionem

conquerj de subsidijs mittcndis.

De melczero non est quod amplius sis solicitus : pro-
uinciam suscepit cantoris in Sagan, oppido Silesiae.

23. «oüember 1542.

198. §\mon tpHßt. (B. 60.)

SBon bem SBerbacfjt gegen Dr. Curto.

neque D. D. Curio domi nunc est. Ab-

fuit per sex septimanas ita ut nemo sciat, ubi sit, aiunt
illum propter adulterium exularj, sed haec sub rosa. Ego
hoc audacter confirmo me cum illo peregre fuisse, etiam
conuersatum esse cum co in urbe, et tarnen nihil hör um
nunquam ucl suspicari de co potuisse, cum tarnen non
minima mihi crediderit. 1 )

>) Surio idoc feit Witte Oftobcr öon SBlttenbeig abwefenb. <?« ging
bad Qkxüdjt, et fei be8 £b>brud>« berbäcfyig uub falte fitb, be*b>lb tum bei
Unitterfität fern. Ibotfa*e nwr, bofs er fidj toegen jene« öerüdjt* auf offener

Simon SBilbr.

163

1. 3ttJtuar 1543.

199. $hnon pu*r.

SJMancfjtbon tjat t^m bie Stelle eine* 6djufineiflcr8 $u SHüHjaufen

angeboten.

— — Alloquebatur me dominus Philippus nuper, an
uellem suscipere munus ludimagistri in Mülhausen >) urbe
Duringiae, ego uero rem differebam in posterum diem, quo
alios hac de re conuenire possim et interrogare, quis sit
ibi Status. Postridie itaquc reuertens ego decreueram me
suscipere uelle, reditus enim ibi ad centum florenos esse
possent, ipse uero dicebat rem diffcrrj ad nundinas Lyp-
sicas. Itaque te oro, ut tu ipse eum accedas iam (quo-
niam Lypsiae erit) et illum orcs obsecresque, nolo enim
nec possum amplius hie manere, quia male cum Doctore
Curione agitur quod uidere non possum.*)

©tra&e mit jroei SBiberfadjern gcpvügelt Ijattc (©uttbnvbt, 33tiefio. ©. 420).
3nfolgcbe[fcn Don feinem Ämte futyenbiert, war ffiurio mit (Erlaubnis beä Jtuts
ffirflen in ben 3)ienft be8 fterjogS non SRccflenburg getreten. ($e SB. V. 539 f.
603 f. — $er Iefetere «rief gebort auf ben 15. gebruar.) ©eine fRebabilitierung
in ©Ittenberg gog fi(b in bie Sange, obgletd) er fd)on im gebruar 1543 ftd)
batte „berbBren laffen unb bie ©adp nidjt fo böfe erfunben" laorben nwr
(a. a. O. 603). Der Äurfürft war oon Gurio* Unfäulb ni(bt g8njtid) überzeugt unb
ganj abgefeben babou, „fo toere gleldi ivol ba§ fd)(aen audj toriad) genug, baß
wir ine tfllid) blieben He&en." Wur auf Sutber* ftürbltte unb (Srftärung
bafc er ber fcelltunft be« Dr. durio bebürfe, geneljmigte ber Jhirfürft unter bem
20. «tyril 1543 be* ^rofeffor* fflficftebr nad> ©Ittenberg («urfbarbt, »riefw.
©. 425 f.).

*) Sgl. JReutber, TOelandjtbon« ©rlefroedjfcl mit ben OTagiftraten beutfdjer.
©«bte. flJrogr. Seidig. 1878.) ©. 18 f.
•) «gl. Nr. 198.

11*

164

Simon SBifbe. — (Beorg Sfyjtn.

8. Sebruor 1543.

200. $inum pilfre.

Berufung nacfj $ammelburg.

Expecto cotidie currus qui nie ad prouinciam

meam») deducant: fuit ibi is qui munus concionatoris sub-
ibit, qui hoc renunciauit, intra octiduum uenturos duos
senatorij ordinis uiros qui nos comiljentur et ducant, funetus
est ille hic aliquandiu munere diaconj nomine Magister
Fridericus Bachoffen Lypsensis.*) — —

17. «t>rH 1543.

201. <*5e0T0 ©fam. (Cod. Hamb. CIV. 891. 123.)
«Hertel »adjricfjtcn bon Wittenberg.

G. et P. Mandata tua quae mihi discedenti iniunxeras
curaui, ea qua potui diligentia, omnia et inter caetera
primum hoc illud fuit, quod salutauerim salute saluberrima
salutandos omnes officiosissime tuis verbis, puta Licentia-
tum Fendium, qui, ut audio, si nondum abiit, breui pro-
fecturus est Nör Ungarn, Franconiae urbem, quibus autem
de causis me latet. Tum Magistrum Fröschelium, cui
cum propriam exhiberem manum legendam, ridebat im-
pendio ob facetum illud dictum, quod assignaras. Is mihi
mandauit, ut te suo nomine reuerenter et offleiose resalu-

J ) $ammetbuvg.

*) 1537 ©accol. (flöftlin, 33. u. 9». 1518-37 @. 16). 10. «Juli 1539
TOagiftet (a. a. D. 1538-40 ©. 11). »gl. be Sö. V. 232. 594 f. VI. 377 f.;
ßaweimi, 3. 3 II. 123; 8eitfär. für bic $lft. Styol. 1857. ®b. XXVII.
<5. 376 ff.; <£rbmann, ©iogr. fämtf. ^aftoren unb $rebiger an ber ©tobt*
unb $farrtird)e ju Wittenberg. 1801. ®. 13. Starber mar ©adjoffen in 9?aum*
bürg. — SBgf. audj Drbinanbenbud) ju Wittenberg I.: 1540. Dominica
Trinitatis Per dorn. D. Mart. Luth. M. Frddricas Bachhofenn von
Leiptzk, aus dieser Vniuersitet beruft on gen Naumburg zum Pfarrambt
zu S. Georgen. (Warf) gütiger SHitteilung be« £errn $rof. D. Nietfcbel in
Seifcig.)

165

tarem, respondebat simul in mea praesentia se optare, ut
tibi tan tum dimidium voti aliquando contingeret respectu
successus suarum rerum vxoriarum. Nam te minus tena-
cem adeptum coniugem ait, ob idque tum vicem dolet.
Vtinam eueniret, ut pro tenace tenera tibi breui ducenda
esset vxor. Sed haec in aurem tibi dicta sint. Noiim enim
illa permanare ad tuam illam pallidam minimeque calidam,
maxime autem callidain et bestiam pessimam, licet mihi
semper, ut nosti, fuerit placida, tibi vero, sicut ego econtra
noui, minime (ut ita dicam) placita. Verum satis de illa.
Redeam ad rem ipsam, vnde paulatim discesseram. Pro-
gredior tibi salutem impertiri nomine Magistri Georgii
Rörerij et Domini Cordi Valerij. Bruschium Vuiten-
bergae, cum eo redirem, non offendi, vnde nec illi ex te
salutem annunciare potui. Non enim datur praesenti ab-
senti colloqui. Differendum igitur fuit ad illius vsque redi-
tum. Profectus fucrat, si recte memini ante meum disces-
sum Erphurdiam, et in Sucuiam ad reducendam vxorem. 1 )
Quod vero illius Carmina minus tibi miserim, illud in culpa
fuit, quod neque Christopherus Schrammius neque Jo-
annes Löfler bibliopolae illa habuerit. Mittam igitur alio
tempore, vbi adeptus fuero. Vnum meorum Epithalamio- \
rum tibi hic simul amando, sicut sum pollicitus. Misissem *
me hercule multo libentius iamdudum, sed obrutus quibus-
dam necessariis occupationibus, quas me prius expedire
oportuit in gratiam Schmideiii, non potui tibi oeyus et
mittere et scribere. Quapropter boni consulas oro meam
illam tardationem. At obijeias mihi fortassis, quare nihil
scripsisti per nuncium, cum adesset iam vix elapso biduo?
Respondeo. Nobiscum hic erat Cantor Dessauiensis,
quicum mihi quaedam negocia erant transigenda nomine
Joachimi,*) is me remoratus est, mihique impedimenta
apposuit, quo minus iam tum scriberem. Liuius, quem

•) Sgl. «% $>. 8. III. 453-55.

*) ©reff. »gl. ®üntb«, D., «lautuScrinnerungen. Setyj. 1886. ©. 29 ff.
8u blefet Angelegenheit »gl. aui ^olftein, ®ie {Reformation im ©piegelbUbe
oer brom. Sitterotur. ©. 22—24.

Digitized by Google

166

©eovg Ztypn.

Catharinae 1 ) reliquit Magister Simon, 8 ) priusquam se hinc
conferret in suam prouinciam, missus est Lypsiam per
Chris tophor um Schrammium quem vbi ab illo postu-
laueris procul dubio receperis. Dominum Magistrum Hie-
ronymura Nopum scias, antequam se recipiat Ratisbo-
nam, 1 ) esse suscepturum gradum Doctoratus intra quatuor-
decim dies. Disputabit, ni fallor, pro licentia crastina die
octaua. Promouebitur vna cum illo quidam Vuitenber-
gensisDiaconus nomine Fridericus Packoffen qui olim
fuit verbi minister Neumburgi, et nunc proficiscetur
Hammelburgium praedicaturus ibi Euangelium, vbi iam
agit vester ille Magister Simon. Themata illorum duorum
Doctorandorum, vbi fuerint excusa, et in lucem edita, mit-
tam tibi, quamprimum mihi contigerit quidam nuncius.
Dominum Philipp um opinor te resciuisse, hinc auocatum
esse Colon iam ad instaurandam religionem. 4 ) Quare non
opus est pluribus tecum agere et illa repetere. Bene vale
et cum redieris domum, saluta meis verbis omnem tuani
fumiliam. — —

') ©raunSborf.
•) SBilbe.

•) Qv würbe bort @u{xtiiite»bent. «gl. fcerjog, QJtfö b. Bio. ©ymn.
©. 88 f.

«) »gl. ©djmibt, ttef. 6. 415 ff.

167

30. 3uni 1543.

202. ®tm »fatm (B. 70.)
^tiieranict^e iKCUtgteucii. yrontoiionen.

Mitto tibi duo exemplaria orationis habitae in

promotione Doctorum a Caspare Crucigero. Scias

etiam ante aliquot hebdomadas editum Epithalamion a
Joanne Stigelio dicatum Joanni Giganti ludimagistro
Mariaebergensi 1 ), praeterea quoque est typis excusa
ratio reformandarum Scholarum sub Ducatu Mauricij
Illustrissimi principis Misnensis. Quae duo, opinor, vos
iamdudum adeptos esse cum non procul a vobis sint ex-
cusa, vnum videlicet in Annae monte, alterum ni fallor,
Dresden. Mitto tibi praeterea Carmina Casparis Bruschij
Duci Mauricio adscripta, quae iampridem tibi mittere
debueram, sed citius non potui expedire. Tertio quoque
thcmata disputationis Medicac, quae habita est ante tres
propemodum hebdomadas. Est quoque habita disputatio
Juridica 28 Junij pro licentia ad Doctoratum preside D.
Hieronymo Schürf 8 ), et respondente filio Mordeisen
Lipsensis 8 ) qui reuersus ex Italia cupit suseipere gradum

') «gl. »Qg. %. «iogr. IX. 167.

*) fcierfcr (nid)t in baS 3afr 1539) gehört moty autf) 3Rul$er, Unib. u.
©el. ©. 419.

•) Ulrid) OTorbelfeti. Sgl. «0g. %. ». XXII. 216-219.

$U Siefen für biefe SMtymtauoit befinben fidj (bon Köret gefärieben)
in brr Jenaer Unit». ©IM. Cod. Bos. q. 24 r. 81. 2:

Prnosidente D Hiero SchurfF de S Gallo ic. Vlrichas Mordeisen
seqaentes *Conclusioncs pro consequenda Licentia in vtroque iure doo
anxilinnte defendere conabitur Ex C Super eo, cum ibi nota: de vsuris
Conclusio.

1. Cum vsurae nodum iure positiuo, sed etiam vtraque pagina
voteris ot noui Tcstamenti tanquam in se malae prohibitao sunt, adeo
quod nulla pntestatc etiam suproma dispensari possit, quod Hctte reci-
pintur Sequitur quod stipulatio vsurarum nullius momonti sit. 2. Sunt
nutem vsurarii siue foeneratores, quicunque ex pecunia mntuo data, quid
minimum, etiam obulum, vel haustum frigidae aquae ex connentione
vltra sortom recipiünt. 3. Ex quo infertur quod roeipientes ex con-
ueutione V floronos de C mutuo datis et pertinaciter asserentes huius-

Digitized by Google

168

paucis post diebus, quam tibi vna misissem, si modo exem-
plar pro pecunia acquirere potuissem, Vna quoque cum
alia disputatione medica, quae habita est 29. Junij prae-
sidente D. Jodoco Milichio, respondente vero Magistro
Hieronymo Öder Annaemon tano l ), sed nec illam adipisci
potui. — — Jnstabo etiam apud Consulem Lucam 4 ) pic-
torem, ut depingat illud quod Joseph Mezschius 8 ) expetit,
qui mihi in praesentia suam pollicitus est in hac re

operam. De Vito non dubium est, quin plane alios

mores, aliam vitam prorsus sit acturus, quae duo haec
Vuittenberga requirit.

modi quantitatem de C licite et sine peccato recipi posse, vltra poenaa
quae de iure positiuo mererentur, nodum peccent et deum maxime
offendant, sed etiam tanquam raptores et horetici censendi sunt. Quae
multo magis proceduut in vsurarijs nostri temporia recipientibus de C
15 vel plures fl. 4. Nec tales vsurarios vbus seu consuetudo quae ab
ipsis ex insatiabili auaricia eorum praotonditur, excusat, Cum non con-
suetudo, sed proprio et vere corruptola consenda sit.

Ex L. Cum quis, cum ibi nota C do iuris et facti ignoran: Con-
clusio 1. Communis et verus intelloctus est ad D L. Cum quis, quod
debitum naturaliter, ciuiliter tarnen indebituin, per errorem iuris solutum
repeti non possit Socus si per errorcm facti. 2. Et licet ex illius L
docisione etiam inter coetera inferri videatur, quod quarta falcidiae
quae per haeredom dofalcari potest delegatis, Cum ea errore iuris
soluta, repeti non possit. Secus si errore facti, si debita legatarijs
saltem naturaliter. 3. Tarnen nos in puncto iuris, et stricta disputatione
opinionom contrariaiu , quam tenent subtiles vltramontani , videlicet
huiusmodi Quartam Legatarijs non esse dobitam nec naturaliter noc
ciuiliter defoudi posso arbitramur. 4. Idem censoinus contra communem
in Legatis in Testaiuento, minus solennj relictis, scilicet quod nec
naturaliter nec ciuiliter debeantur. die 28. Junij aunj 43.

») 8gl. »öftlin, 8. u. SR. 1538-46. ©. 20.

*) ßvonad) b. ft.

«) 3ofeöf> Seoin 3». auf SRnlau.

Digitized by Google

3of)niine« 9?ut*(. — Äatfariiia ©raun«borf. 169

20. 3uti 1543.

203. ^etjanius ^uörl. 1 )

Itjünt* fttanfljett. tfnfunft bti M. QuilljclmuS in SBittenberg. ©enbung
bort liefen $u einer 3>i#putation.

— — nolo te ignorare D. Georgium Thymium
nostrum conterraneum aegrotare, et fere per tres hepto-
raadas laborauit febri. Postremo plurimum tuam huma-
nitatem salutat D. Magister Guillcholmu8 ,J ) olim hypo-
didascalus in ludo eigne nsi qui apud te aliquotics coe-
nauit ac pernoctauit quantum ab illo intellexi, is se ex
lubeco huc ad musas contulit. Mitto tibi insuper themata
disputationum, quae 21 die Julij disputabuntur a magistro
cuius nomen impressum leges 3 )

23. Kitguft 1543.

204. $atljarina § ramtsfrorf. 4 )

SWüitäufdje«.

Die 9tautcr, fo für »cl^igf gefegen finbt, faßt mau,

f ollen gen ÜKogbe bürg f $ugereiffet fein, loic ir bann cinS teils uff
roitenbergf augefommen finbt, imnb iqunbt %u |>atberftabt nad)
bei) fanunen 3nu ber ritftung fein, SKan tyat fie 5U SWagbcburg
omb befdjeibt gefragt, manu fie fjcfyr fommen ober mem fie rooüen
$u 5cif>en, fo foflen fie antmort gege6cn Ijabcn, fie jei^en beut fctjffer
51t, tt)etd)eö ob eö tualjr gemeffen, ober nidjt, fan nietnanbt für gc*
mied miffenn, mtb barfnr b/ilten, ob im atfo fei aber nid)t.

') Förstom. Alb. ©. 136: Johannos Itudoll e cignea Dioc. Num-
burgon. 19. Angustj (1529). Sgl. flöftlin, 93. u. 9R. 153S— 46. ®. 7.
«) SBgl. gabian, ^Inteanu« <S. 11.

») »öftlin, 8. u. 9R. 1538-46. S. 24: ,M. Potraa Generanus Hol-

satius de peccato, Dialocticen esse notijzixiiv XXI. Julii dis-

putavit. 1

<) ©ffdJriebcn toon ©eorg Xljijm.

170

15. September 1543.

205. GBwg «dorn. (B. 71.)
SitterartfdjeS.

Nunc quod mittam, ut vides, habeo parum, quae

tibi communico, vtputa duo exemplaria Carminum a Domino
Philipp o praeceptore nostro compositorum de Mose per-

cutiente petram Ad haec Consolatorios et Germanicos

Rithmos contra Turcam. Porro Synodica quaedam a Domino
Joachimo Camerario, vt conijcio, contexta. Ille enim
Carmina et graeca et latina operi praefixit. Denique Dis-
putationem ante octiduura habitam in qua Dominus Her-
mann Iis Venator pro licentia respondit, cuius praeses fuit
D. Doctor Mordeisen, cuius themata et ipse tibi lubenter
misissem, sed non potui ullum apud Calcographos inuenire
reliquum. D. Alberi 1 ), quidem pro Licentia in Theologia
respondit, praesidente D. M. L. opinor te habere antea,
alioquin et illa vna misissem

') *® I. 243 f. Seine SJoftortoromotton fanb am 10. Dftober

flott, 8gi. be ®. VI. 349-351.

3u biefer Promotion bat flutb>r eine öon einem ftnaben uorjutragenbe,
lateinifdje 8?ebe gefertigt (t>gl. Äöftlin, TO. fi. II. 289. 419). Sa* Original ber*
feiben fanb id) in einem nod) unbe$eid)neten, ju ber großen 9?0rerfd)cn ®amm«
Inng gebörenben Oftabbanb ber Unio. ©ibl. Sena. S8 lautet:

Qauestio In doctoratu I). Albori Anno 1543.

Eximie domine doctor, procor tuao nouollae vocationi benedictionem
dei et folicitatem perpetuam.

Quando autem moris est in hac schola, a maioribus traditi, vt
Nouelli doctores admoneantur sui officij, et a puero iutorrogentur, vt
meminorint, sese esse debitores sapiontibus & insipientibus, magnis &
parmdis, prodeo & ego puer, dignitati tuae propositurus quaoationoni

Quae est huiuainodi ,An fiori possit, vt fidoa Christi stet cum Erroro
absque periculo salutts.' Et in partem sane negatiuam monot me illud
Athanasii ,Quam niai quiaque integrain inuiolatamque aeruauerit, absque
dubio ineternum peribit. 4 «) Et Jacobi 8>) ,Qui offunderit in vno, factus
est omnium reus.' Jubet enim Paulus Tit. 2. vt simus ,sani in fide,'«)
Et ,sanum ac irreprehensibile* sit ,verbum,'<l) quod & Dauid & Salomo

a) Symb. Athana*. S. — b) Juc. 2, 10. — o) Tit. 8, 8. — d) v. 8.

GSeorg 9?8ter.

171

11. «oüember 1543.

206. ©forg pnr, (B. 126.)

@ejnmtau3gabe ber lateinifdjen Schriften fiutfjerS. 9ieue ©ibelauSgabe.
(Stfdjeinen bon Cutter« ftommentar gu 1. TOof. 1—11.

Non opus esset nie moneri ad editionem tomo-

rum reliquorum D. Doctoris. Da eos qui uolunt curare,
vt impensis suis edantur: qui merito deberent hoc facere,
hactenus fuerunt cunctatores. *) Uideo horribiliorem futuram
ecclesiae faciem quam cogitari aut credi possit. Omnes
quae sua sunt quaerunt burd) au3, certo abundat iniquitas,
iam multorum Caritas refrigescit.

Ista habeto pauca de Biblijs quae iam excuduntur,

dicunt ess«« ,ignitum'c) Et sopties probatum, & prorsus purum ,elo-
quium Del.'

In Contrariain partem rnpit mo Sententia Pauli manifosta 1. Cor. 3. f)
Vbi dicit, AliijuoR odillcare super fundamrntum, lignum, fonum, stipuluni,
quao ignis dioi consuraet. Sed ista sunt haud dubie erroros & impuritatea
in fido & verbo. Nihilominus statuit ibl Paulus, eos fieri saluos, Et per
ignem quidem accipore detriinontum. sed citra periculuin salutis.g) Idein
Ro. 14. docet ,lnfirmum in fide suscipito.' h ) Quem Christus suscepit, >)
Et pro eo mortuus eet. k ) At infirmus in fido non est sine vitio &
orrore, neque habet verbum pure, noque fidem integram & inviolatam.

Talia possont multa adduci vt illud 1. petri. 5. »Crescite in cognitione
Domini nostri JbeBU Christi' 1 ) Et m ) ,qnasiinodogeniti infantes lac rationale
concupiscite. <n ) Et confirmantur haec omnia per dominicam orationem
vbi fntemur nos nondum esso sanos in fido, dum petimus sanctificari
nomen Dei, venire regnum Dei, fieri a nobis voluntatem Dei. Quia
suraus ille ,Semiuiuufl' qui Saucias & non sanus a Samarltano curatur
in diuorsorio. Testis est simul & omnium nostrnm euidons experientia.

Cum igitur quostio animum inoum in diuersa trahit & in incertum
impeliat, oro dignitatem tuam, digneris me his tricia implicitum expedire,
Et dextre mihi, Quid sontiondum sit, explicare. In qua re faciea &
officium tuae vocationis, Deo gratum, cum mihi tum multis aliis neces-
sarium. In Domino feliciter vale. Amen.

*) <Etr erfte JBanb brr ©cfamtauSgaf* ber Iateinifctjert ©tfiriften flutet«
crfdjlen erft im SR8rj 1545. »gl. ftBfKtn, 9R. ß. II. 604 f.

e) Fa. 11», 140. — f) J. Cor. 8, 13 t. — g) y. 15. — h) Ho. 14, 1. — 1) v. S. —
k) v. 15. — 1) 2. Petri 3, 18. — m) Mm Hanbe: 2. — n) 1. Petri 2, 2.

Digitized by Google

172

quod emendatiora prodibunt quam priora. Si legis et
summa diligentia legisti hos libellos D. Doctoris, Reuerendi
patris nostri, id fateri cogens multos locos aliter uersos
quam hactenus uersi et editi fuerunt. 1 ) 3)ie Shtnft Cefft ficf)
nid)t aufrcrncn. Breui dabimüs uobis enarrationem D. D.
in 11 priora capita Geneseos vsque ad historiam Abrae,
thesaurum inaestimabilem piis reliquis.*)

12. SJoJwmbei 1543.

207. ©tirrg ®tf$m. (Cod. Hamb. XLV. m. 9 ff.)

Sine ©efteflmtg bei SufoS &i-anadj. Zob $6,ilt|>p 9teufjen6ad)£ unb
3Jiatt[)üu8 WurogaÜuS'. Wadjridjt toon Soarfjtm ©reff.

S. Quod vos vtique belle valetis domi, gaudeo, et nos
hic vtcunque valere scias. Hactenus Semper dubitauimus,
quid nobis faciundum esset, cum pictura,qvam longo tempore
iam ante mandaveris parari.*) Verum nunc cum certiores
reddimur esse postulandam a D. Luca, et inittendam
eam in patriam, conveniens illum domi non ottendi, pro-
fectum enim aiebant Vuimariam ante hebdomadas aliquot,
neqve adhuc reversum. Quare ut resciscerem, numnam
parata esset, necne, interpellaui filium loco parentis. Is
mihi respondebat, neutiquam esse paratam. Vide nec modo
vobis potuit transmitti per nuncium illum. Curabitur in
posterum , vt qvam primum qvisqvam huc revertatur,
habeatis. Nam etiämsi fllius in absentia parentis voluisset,
qvantum restabat faciendum conficere, tarnen propter
nuptias soceri sui Doctoris Pontani 4 ) non erat illi tan-
tum ocii. Celebrabantur enim eo ipso die, qvo nuncius iter

•) Sgl. a. o. D. @. 597.

J ) Sgl. Op. exeg. lat. I. p. IX.; bc Stf. V. 601 f.
3 ) Sät 3of- o. SHefefö. »gl. 202; 8«rf)i»alb, 5Hot$ ©. 217.
«) Sgl. o. flötlen, <ßer Stolzier Dr. ©icgoriuS t>. »rüd. 1883. ©. 53.
«Hg. 0). S. III. 392.

Digitized by Google

173

ingredi volebat, nuptiae filii Pontani, 1 ) qvibus illum In-
teresse oportebat. Sed tantum de rebus gaudio plenis. Nunc
pergamus de tristibus nonnihil scribere. Decessit e vita
tertio Calendas Novembris, qvod est altera die post Simonis
Judae«) prudentissimus D. Consul Licentiatus iuris Philip-
pus Reichenbach, conterraneus noster communis, qvem
non arripuerat pestilens aliqvod Apostema, verum ita
diuturno tempore graui morbo decumbens tandem exliilavit
animam. Praeterea non multo post eiusdem vestigia se-
cutus est vicinus eius I). Magister Matthaeus Aurogal-
lus, Theologus Ebraicae lingvae in sva facultate peritissi-
mus, qvi et ipse diu pulmonis gravissimis doloribus affectus
obiit suum diem ipso die S. Martini. 8 ) Deus optimus Ma-
ximus misereatur corum, et recipiat eos in aeterna taber-
nacula, qvi dum vixerunt, magno vsui hic fuerunt Senatui
et toti Reipublicae. Alter enim eorum fuit Consul autho-
ritate et grauitate multiun pollens, alter vero Senator nec
ipse minimus. Hacc volo communiccs cum antiqvo nostro
affine paulo Grefio 4 ) vt referat ad minimum alterum il-
lorum in Catalogum Chronicorum suorum. Novi enim illum
omnia diligenter perscrutari, ut habeat, qvod scribat et
annotet, et scio me rem gratam facere Uli, qvod indica-
verim. Scripsissem eidem ipse perlubenter, Verum cum
scirem non adeo magni referre, si per vos resciscat, inter-
mittendum duxi, praesertim cum alioqvi nihil haberem,
qvid signiflcem dignum relatu. Hoc tarnen illi qvoqve
significatum volo de statu et valetudine filii sui Joachimi, 5 )
qvod apud illos salva adhuc sint omnia. Intra octiduum
enim bis ab illo accepi literas, et licet ibi parum saevierat

') G^rifticm, ber bc8 älteren ftranatf tobtet Urfula heiratete, Sgl. a. a. D.
(«o 1543 ftatt 1541 h u lefen).
*) 30. Dflober.

«) Sgl. (Snber«, ß. ©r. III. 88.

«) Sgl. $erjog, <5kfä. b. 8*»- ®9>""- ©• 95- ® rc ff 8 tjanbförlftHtfce
©ammlungcn jur fädjftfdjen ©efdjidjte mürben öon SetruS ftlbinuS u. a. benufet.
»gl. aud) beffen aRclfjnifdje fianb» nnb ©erg^ronifen. *Dre«b. 1589. 6. 373.
SKct^er, ©djneeberglfdje (jljron. S. 318.

«) Sgl. £olftein, S>ie Sief. i. ©tfegelb. 6. 48 f.

Digitized by Google

174

pestis, tarnen, ut audio, desiit. Porro qvod istic apud vos
rumor spargatur de nobis, nihil est. Nam qvod ego sciam,
nemo adhuc peste defunctus est intra moenia. Extra oppi-
dum vero in piscatura nonnihil regnare verum est, qvod
si inciperet saltem in urbe grassari, studiosorum minimus
coetus hic remaneret. Mittit tibi conjugis soror caseolos,
ego iam qvod mittam nihil habeo. Illud pene oblitus fue-
ram, ut tibi gratularer. Audio enim te declaratum Sena-
torem. Gratulamur itaqve tibi £>> dya&ij rvxv ob adeptum
illum honorem, et ut feliciter id muneris subeas precamur
omnes. Valete in Christo, vosqve Deo commendatos habeo
cum omnibus vestris. — —

(«nbe Wobembev 1643.)

208. tfwg (Mjipn. (Cod. Hamb. XLV. «B(. 11—13.)
fiitterarifdje«. SranactyS ©emftlbc bon «BolfenBüttel.

Petiisti superioribus diebus a me perhumaniter,

tibi mitti pasquillum, quid vero in causa fuerit, quo minus
eundera tibi proxime miserim, paucis declarabo, ne forte
putes me tibi voluisse mea opera deesse. Illud nimirum
obstitit, quod plane tunc temporis ignoraverim, licet adhuc
ignorem, cuiusmodi esse debeat, scriptusne an excusus, aut
quibus etiam de rebus tractet. Neque enim mihi sum con-

scius de aliquo qui sit iam recens editus in lucem.

Quod porro mittam, nihil habeo nisi mittere voluissem
Juniorum Principum Declamationes Vuitenbergaein arce
ante semestrem propemodum annum habitas. Verum cum
scierim nuncium aliquot exemplaria earum sibi coemisse
quae domi iterum aliis distrahere soleat, etiam illud inter-
mittendum duxi. Misissem tarnen, si aliquantum subsidii
argenti reliquum habuissem.

Languida nainquo febri mihi facta crumena laborat,

Omnibus et nummis evacuata patot.
Qaid »ödes igitur mittam mercesye librorum?

Ezponam nummos? dam mihi nullus adeat.

ßntfavina SJtauitfborf.

175

Destituor nummis, «unt. nulla numismata praesto,

Iro Rum similis paupcriorque Codro.
Corpore Bum salvus, capitis sed vortice ealvus,

Integer inque oculis, aoger at in loculis.
Ast «'go ihun npiro spero melinra misellus,

Nec quoquo desporo, dum mihi Christus adest.
Qui mihi confugium, spes, portus et anchora sacra,

Rebus in afflictis qui mihi subsidium.
Qui mihi solamen, clypeus, munimen, ÄRylnm,

Qui mihi naucleras, dum mare ventus agit.

Pictura artis munitissimae, quam loco Dei coluit im-
manissimus et truculentissimus ille Dux Brunosvicensis
nondum adlmc est satis artificiose, uti quidem debebat
variis coloribus illustrari, illuminata. Quare non potuit
illa iam tibi mitti. Ad proximum vero, quam primum re-
dierit nuncius, erit illud opus absolutum et ad vmbilicum
perductum. Pro labore et habita opera ingeniosus Pictor
Lucas Cranachius Consul Viteubergensis postulat sibi
dari duos thalcros. Quantum nunc mcrccdis illi numeran-
dum constitueritis, vestro ipsius indicio relinquo. Sed dif-
ficulter, credo, minori pretio contentus erit.

17. Sfjemkc 1543.«)

209. |Uth,argtü #raum?lmrf.
Überfenbet ««mach» «Jemötbe bon SBolfenbüttet.

3d) tljue eiid) al^te bbcrfcnben ba3 gemclbe aßolffeit*

Buttel bclangenbe, toetdjeS bcr SBurgcrmeifter 2uca3 gefertigt, bnb

für bie gehabte mut)e iij tljaler $u lof)n begebet, weniger

faget er, funbt er ntdjt tool nehmen, benn im bie anbern fo biel
pflegten 51t geben baruon auSgiiftreidpit.

') ©cfdjrieben Dun ©mg Iljijm.

Digitized by Google

176

Warnt« (Erobel.

(Gilbe gebruar) 1544. 1 )

209* parcus ttrtld. (Zw. R. S. B. Cod. XXVIII. 931. 7.)

(Sine ttbenbgefettfdjaft in ßutfjer« $aufe. Sutljer flufjert ftcr) Aber eine
öermeinttidje ©eeinftuffung in getfttiefjen fingen burrb, feine grau.

Dominica die Esto mihi«) habuit Luther us regnum
ad coenam et me conuinam excepit, praesente pomerano,
philippo, Rorario, Maiore et coeteris. Decem aureis
hortulanus Henricus et ego non caruissemus eo regno,
imo pluris redemissemus illud spectaculum plane pium et
eruditum et elegans. Mitto regni Lutherani vmbram.
Coetera ipse conijcies. Fuit supra modum festiuum, phi-
lippo existente alacerrimo animo et coeteris columnis ec-
clesiae. Lutherus apud me et hortulanum ad 12 horam
noctis desedit, praecipiente id philippo, ne solitarium re-
linqueremus Achilleum heroa. Ibi profecto se accurate
et serio feruore quodam spiritus nobis coram apertis ver-
bis purgauit, se non concionari ex suggestione et impulsu
vxoris (Nam falsum rumorem eumque de eo pessimum illi
ordini libere recensuimus suadentibus ecclesiae Witten-
bergensis aliquot primarijs viris) quemadmodum calumnia
sibi intentaret. Et inter coetera inquit ,Huiusmodi verba
qualia ego in hac causa interposui in muliebre Caput haud
quaquam cadunt, nolim tarnen spirituisancto praescripsisse
regulam. Ego ab vxore regi forte paciar, quod ad curam
domesticam et mensae huiua instructionem et apparatum
attinet. At in conscientia et scripturae negocio haud
alium praeceptorem et Doctorem magistrumque agnosco
quam spiritum sanctum.' Atque alia multa serio quae ob
infirmitatem virium perscribere non possum. Hoc fuit po-

') $)er »tief, eine tfopie üon Wnbrea« $oa$3 £tmb, ift auS Xorgau
batiett uitb an äRattbäitS flfafeebevgcr gerietet. Sgl. »udjiualb, ^oarfjö
banbfdjv. (Sammlung ungebv. $rebigten fintfierS I. ©. XIII; Sltlgcm. (Eö.
SJut$. fitrtbenjeittmg 1884 9?r. 24. Über (höbet »gl. Ohulid), Seitturfirblg*
leiten ber SRefibena Sorgou. Seffern 1834. ©. 111 f.; ßöftlin, SR. fi. II. 492.
608 f.

2 ) 24. gebruar.

Digitized by Google

Wtorg atSrcr.

177

ti8simum quod scripsi. Interuenit paulo post sub orationis
finem vehcmentioris vxor sciscitans, quid rerum tracta-
retur tanta vehcmcntia. Verum Lutherus hoc verbo con-
clusit ,Dic tu, Marce, Jurisconsultis me in huiusmodi ne-
gocijs non rcgi ab vxorc. Rem ipsam peto et causae iu-
gulum absque respectu vllius personac. Hoc certum habete.'
Sicque ab eius rcuerenda pietate dimissi sumus. Torgae
1544.

T Marx Crodel scabiosus et podagricus
paedotriba.

(SRorj ober «prit 1544.)«)

210. mm Prer. (B. 97.)

»Ute um HRitarbeit bei ber Sammlung ßutljerifdjer ©Triften.

Suscepi et ineepi hunc laborem, sed stattim ipsa

initia ostendunt me grauissimo onere importabili.*) Ideo
nisi aliorum opere subleuabor, succumberc me oportebit. 8 )
Initijs huius negotij non interfui nec ab alijs aeeepi. Nunc
omnia cxploranda sunt mulla et infatigabili lecüone quae
etiam mea infirmitas non fert. Uelim ita vt tu nunc otio-
sus 4 ) breuibus significares initium et progressum huius ne-
gotij. In scriptis domini D. mentio fit Friderici Electoris
quod is in hoc negotio scripserit ad Leonem X. ne iniuria
fleret Luthero neque per dolos aduersariorum occideretur,
sed vt causa ipsius quam non defenderet, sed dispu-
taret, ab aequis iudieibus cognosceretur. Si eam Episto-
lam habes, quaeso in primis eandem mecum communica.

') ©palotin batte fic^ am 0. ttnb 29. TOdrj (ftolbe, «nal. ®. 398 f.; bgl.
SOurftnxilb, fRotij 9?r. 737 unb 741) in biefet Hngetegenljeit an 9?olb unb biefer
balb baraitf fkb on 3«>f«l>b ^in SJIefrftö, (a. a. O. 9?r. 742) getoanbt. SWiüjin
gebort unfer Orief tüofjt ungefähr in bicfelbe fttlt.

*) «ßräbifot febU.

») Sgl. ©mbtoalb, fflotb 9?r. 741: In quod opus sanetissimum M. G.
Rorarius totns, vt uidco, ineumbit.

4 ) 3?o1$ botte fein Mmt als ©tabtfcfjrelber niebergelegt. »gl. «Hitler,
9iot$ 6. 94 f.

fSudjtüalb. S- »IttenBetfl. Stab*, unb Unio.«eJ*. 12

178

©corg SRörer.

Item scripsit eius paternitaa duas Epistulas ad Episcopum
Brandeburgensem quibus hortatur eum vt diecesanum,
vt quantum possit, operam det et laboret apud Mogun-
tinum, vt os obduretur insanis clamatoribus et praeconi-
bus Indulgentiarum. Posteriorem habemus, priore caremus.
Gratissimum mihi est, quod offus nobis tuum officium. Im-
primis ago gratias D. Spalatino qui diligentissime ex-
quirit omnia.

2. fceacmber 1544.

211. mm ( D - no.)

%ob ber Urfula Siotlj. SRotljs ©ebanle an eine SBieberbertnAEjhmg.
SRetanc$tIjon« Urteil über ein «ebidjt.

Aperiens Uteras tuas avide glisco scire, qua in

flde, confessione migrarit hinc tua costa, etiam quomodo de-
ploraris et adhuc lugeas ejus abiturn.*) Ecce plane con-
trariam cantilenam mihi occinis, de brevi ducenda uxore
nova. a ) Ex animo precor tibi, ut hoc futurum conjugium
sit felix ac fecundum, sed obsecro te, ut hoc vitae genus
incipias in timore dei et seria ac fldeli invocatione, ac
preceris patrem domini nostri Jhesu Christi, ut talem spon-
sam tibi det, cum qua non solura noctu possis suaviter
dormire, et ex ea liberos procreare, sed etiam interdiu
cum ipsa in concordia et pace vivere, utque non sit talis
quae subinde novum ornatum requirat, sed quae amet et
revereatur maritum, quaeque illi serviat in justis ipsius
necessitatibus. Et omnino, si quid votis meis impetrare
possem, cuperem, ut neque genus neque opes, neque for-
mam, sed pietatem et candorem spectares. Proroga quaeso
tempus nuptiarum et luctus tempus serva, vel quarta sal-
tem anni parte,*) ne tuis sis fabula et aliis scandalo.

>) Urfula ffiotfi. mar am 5. Hoöember 1544 geftorben. »gl. SRüller, »ot^
©. 96 ff.

») »orbara $fü6ner.

») SDie Soweit fanb am 17. «Januar 1546 ftatt.

ftifofau« Rubelt

179

Christus gubernet hoc negotium et omnes alioqui actus
tuos suo spiritu. D. Philippus probat poema, sed pro-
pter certas quasdam rationes iudicat non esse edendum.

28. gebruar 1545.

212. Pk0lnt0 |UMrt.') (B. 69.)

ßrnnadj« *ßapft6ifber. fiutljerB neue ©Stiften gegen bat «papjttum.

9?ad)ricf)ten t>om Xflttett.

Porro illae flgurae siue Imagines suis et asini,

insignibus papae ornatae, ob insolentiam et ferociam illam
literarum Papae satis imperiose ad Caesarem nostrum scri-
ptarum, aeditae sunt,*) vt isti nebuloni contra videatur
aegre facere, vt ego arbitror, quarum literarum tibi ex-
emplum mittcrem nisi vererer ne ylavxag e/lg k(hjva$ quod
dicitur[!]. Dicunt autem Lutherum duos iam componere
libros in p ftp am, quibus vicissim illum vlciscatur et egregie
eum depingat coloribus suis.») Quid futurum Bit denique,
experiemur. Aiunt Turcam cum magno exercitu susce-
pisse expeditionem in germaniam quod quidem verisimile
est Nam in proximis Lypsensium nundinis audiui ex
quodam Cypsensi certura esse Imperatorem Turcicum per
hoc biennium expeditionem illam moliri viresque ac copias
suas auxisse ita vt decies centum miiia armatorum con-
scripserit ac coegerit eumque comitia habuisse in suis iura-
mentoque confirmasse ae non prius rediturum quam Vienna
capta. Haec mihi ciuis siue incola loci eius qui a ditione
Turcica vix octo aut decem miliaribus distat.

*) Förstern. Alb. 6. 141 : Nicolaus Rudolfi wimarionsis 12. Moij (1581).
1536 ftonnttor an ber Üatehtfdnile ju Qm\dau. 8gt. gobian, $lat. 6. 22;
fcerjog, ©efeb,. b. 3». Gtymn. S. 88.

•) Sgl. «öftlln, TO. fi. II. 614.

») Capftteto fcabriant ufn. dxl 32, 358 ff. unb SBiber ba« gtyftum ufio.
«tl. 26, 128 ff.

12*

180

©eorg gincfel.

(«»fang «uguft 1545.)

213. ®e*rg ftiukfl. 1 ) (D. 46.)
Sutljevä SSkgjug toon »Ittenberg. (Ein »itb öon ©Urenberg.

Nequeo te caelare quod D. D. Marti nus hinc

profectus est propter pessimos mores tum ciuium tum stu-
diosorum, inscientibus tarnen omnibus, neque iterum huc
commigrare Uli est in animo sine emendatione illorum.*)
Praeceptor noster D. Philippus una cum D. Pomerano
atque Maiore ad illum iter fecerunt, quo eum reconcilia-
rent, sed in eo loco (ut aiunt) non inuenere, quare ad il-
lustri8simum principem conti nuo profecti sunt, illique rem
ordine explicarunt, et magnopere petierunt vt diligentia
adhibeatur quo ab istis peruersis moribus et impia uita
homines desistere cogerentur, quid ergo futurum sit ignoro.
Deinde hic mitto tuae Claritati Ciuitatem Witebergam
depictam, cum quibusdam carminibus, atque noua de uir-
ginibus, quae et antea habes, scd non hoc modo. — —

27. Wuguft 1545.

214. Gltorg Brakel.

Suttyvi «ficMe^r.

scias D. Doctorem Martinum patrem obser-

uantissimum redijsse,») atque totam rem (Deo gratia) trans-
actam esse.

») Förstern. Alb.6.219: Georgiua Finckol Zuuiccauien8is(8.äRät4l545).
«) «gl. ftüftlin, W. E II. 618 f.

•) 16. «uguft. »gl. ftöfüiii, SR. fi. II. 620. Hm 12. «uguft battc et
in fieipjig gepveblgt. («Jolff friiiberbolfc au$ Biuirfau fdueibt frc»ld) an Motb;
am 12. Wuguft: Seins Marthinuin Lutlieruin concionatuin esao die proximo
Mercurij Euangelium de Visitation« Jerusalem; ba8 ift ber 5. «uguft.
«bev ti ift luoljl anjunelnncn, bafj et ftd) bei bem ©dnrcibcu feine« Briefs
batumS — et fheidjt dio morcurii aud nnb fefet baneben 12. Augusti —
geirrt $at.)

Öeorg ftliirfel.

181

20. fcejember 1545.

215. tttorg |toihri. (D. 48.)

^on einem in Wittenberg &u begutarfjtenbcn unb ju brwtenben $af quitt.
Welanrfjtrjoti« bcöorfleljenbe Wbreife.

De pasquillo *) proxime te certiorem feci, quai e

st libet animum tuum mihi declares, ut quid mihi agen-
dum sit sciam et quid D. praeceptori philippo respon-
deam. Fertur enim illum post fcstum profectum iri ad
comitia.*) Quapropter mirum in modum peto atque con-
tendo ut quam primum Stipendium uacauerit mihi largia-
tur.

28. S*acmber 1545.

216. (ätorg ftoikel. (D. 47.)

SJfelandjtljon« beborftctjcnbe ftbreife. Sttterarifdjcg.

si sie fleret vt rumor fert, quod doctissimus prae-

ceptor D. philippus ad comitia profieisceretur, egoque
non impedirer aliis praelectionibus, decreueram post nun-
dinas lypsenses Zuiccauiam non sine maximis causis

abire. Permitto etiam tibi Carmina in laudem Cae-

saris scripta et psalmos quos pctiisti et Cantiienas quas
excellcntissimus musicus (qui huc ex Italia aduenit et coele-
brauit nuptias) composuit ad honorem suarum nuptiarum,
quibus et te uti licet. 8 )

•) Sgl. 6inobht8' SBricf an Noll} »ont 4. Sejember 1546 bei JBwftwilb,
5Rotb. 9?r. 807.

■) Sg(. ©cbmlbt, fRtl ©. 444.

■) 5Wot$ feierte bolb barouf feine fcodwit.

Digitized by Google

182

3ol>anne8 (lonon.

28, gebruot 1646.

217. 90{jannc* «oiuin. (Zw. R. S, B. Cod. XXXV.)
ÖJlücfnmnfdj )u Stetig ^weiter JBcvmöljdmg. 8on Sutfjev« Xob.

Deum aeternum per Jesum Christum, servato-

rem ac redemptorem nostrum oro, ut recens initum tuum
matrimonium, tarn sit auspicatum, quam est pium, ac non
solum foelix faustumque, sed et foecundum conjugium tibi
largiatur, ut pacato animo Reipub. commodis ineumbere
possis, et uxor te nova prole faciat parentem, ut tuae po-
steritatis voluptate vivus perfruaris. Cum vero mihi optime
sit perspectum, te non minus pro ecclesiao statu, quam
Reipub. successu, summa cura sollicitudineque adfici, non
dubito quin ex obitu clarissimi viri D. Doctoris Martini
Lutheri multum doloris aeeeperis. Omnes enim bonae
mentes quae agnoscunt, quantum boni misericors Deus per
hoc salutare organon Ecclesiae subministrarit, non possunt
non lugere, ex hac nostra consuetudine instauratorem
Evangelicae doctrinae avocatum esse, qui fuit currus et
auriga Israel, et nos tarn fideli et fortunato gubernatnre
orbatos esse. Deinde cum crebro interitus tantorum viro-
rum posteris poenas denunciet, sicut Stillico dux dixit,
Italiam extineto Ambrosio perituram esse, et respondit
eventus, quia a Gotthis et Vandalis post Ambrosii obitum
est misere vastata, rogandus est Deus assiduis orationibus,
ut poenas quae nobis imminent, mitigare dignetur. Restat
vero unica consolatio, qua nos sustentare debemus, in
tantis vitae aerumnis, quod Christus suae Ecclesiae usque
ad mundi finem se affuturum et non relicturum nos orpha-
nos omnino promisit. Ut autem Esaias 8. capite a deo
precatur ,obsigna legem in diseipulis meis/ 1 ) ita et nos,
praesertim in hac mundi senecta, in qua est multum va-
riarum opinionum et deliriorum, ardentibus votis petamus,
ut salutares doctores servet, et multos inconuptae doctri-
nae custodes defensoresque exuscitet, et mentes regat, tum

183

discentium tum docentium, ut una vera et perpetua seil-
ten tia Evangelii, et verae Ecclesiae catholicae dei, omnibus
temporibu8 flrmiter retineatur; caeterum supervacaneum
esse duxi, integram historiam imbecillitatis corporis et
mortis D. Martini scribere, quam vos ex epistola Doctoris
Jonae quam electori nostro misit 1 ) jamdudum cognovisse
arbitror, aut certe singula ex D. Magistro Nicoiao Rein-
holdt discetis. Positiones vero aliquot papistarum, de
quibus in colloquio indicto controversia est, subjiciendas
esse existimavi, quas ut benevolo animo suscipias rogo.
In quibus est ceruere quanta subtilitate et vafricie hostes
Evangelii veritatem obscurare, corrumpere, et ai possent
extinguere conentur.

') Ihrtoerau, 2. 3ona8 II. 177—180.

3UpijrtMi(ttjes Jlerjetdjms i>er grUffttjreibw.

(3)ie beigelegten Kümmern bebeuten bie ©riefnummern.)

«rnbt, Paulus 18,
«urogallu*, 91attb,&tt9 107, 108,
»albuttn, Utbon 6, 2. 2. 11—14. JJL

21,24.25.28.32.55,52.6.8.62.

23. 25. 79—81. 85. 86. 82. 22. 93,

DIL 28. 100—102. m* 111—113.

138. 164. HL
«raun8borf,lcatbariiia 160,162. 168.

128. 204. 209.
Conon, 3ob>nne* IM. 165, HD, 123.

174. 177. 179. 217.
ttrobel, SRarcu* 209»
Sornariu«, 3anu* 22. 77».
«cbort, «eorg 128, 130, 132. 135.
fcindel, «eorg 213—216.
®o*mar,"8altbafor 88. 90, 27, 110.

132. 166.
$elt, «eorg 114. 126,
fterften, «Dorothea 146,
— , $an» 112. 127,
ftnob, $autul ÜLL
£o», »oltb>fot iL 42. 54, 56,
— , Mofa 33.

Kautel, Sofamt 3L 34. 37, 66,
3Rellerftabt, 93atentin 17. 12. 23.
aKettbeburgf, BiborüH 140—145. 147.

151—153. 155, 158. 152.
TOflnflerer, (Bebalb 35. 44. 137. 175.

Billig, ©regor 22. 103. 106, 102.

SDlufa, Hiitoniu« 131. 133, 134,

$aumar<r, Sßeter ©on 120. 142.

$au(i, »enebift 58. 152.

$bllij>t>i, Watttyai L 2,

«JSoiticber, Äotborino l£2.

ffleicbenbacb, $bitiw 124,

Weinbolt, Rifblaul 158.

»örer, ©eorg iL 4. 5. 8. 10. 15. 20.'
22.2JL2LmaD,äiL3A32.4IL
42. 43, 45—53. 5L 58. 60—65. £L
62. 70, 24. 76, 28. 82-84. 82. D_L
24. 95. 104, 115, 150, 1Z1L 182.
189, 12L 192, 125, 206. 210. 211.

{Rubel, 3ob>nn 203.

«ubolpb, »ifolott» 212.

©angner, (Sbriftopb 116, 12L 122,
148. 169, 122.

©iber, «bam 183.

<Binapiüt, Simon 18L

©tarcf, Sobaune* 117

Sbormann, ©eorg 118. 136,

I&ftm, ©eorg 201. 202. 205. 207. 208.

SBalbuf, Gbrifto^b, 154.

— , ffiotfgang 123. 125,

SBilbe, Simon 180, 184—188. 120,
123. 124, 126, 197, 198-200

©rtsrfgtfler

Wtenburg 29. 3iL 51
Imberg 50.
Hnnoberg 32, 1SL
Antwerpen 8L
ttugtburg 121

»ofel 69.
»ftjig 21 162.
Sern 187.

»raunfätoeig 2<L 32- IfL 135. 1£LL
©re«lau 182,

Gfcmnifr 153, 155.
<£ötn 166,
(Solbife tiL

Sfedenborf 3.
SJeflau 51 161 165.
Xfjame HL
Dre«ben 151 162.

(Sifenod) 1SL
««leben 151
(Elftetberg 22.
(Erfurt 6L 115.

grattfeuljaufen 5.
grontfurt 5L

Sreiberg 5. HL 120. 122. 132.
ftudentjaufen 182.

Oero 19,
(Böttberg 2L
©ofba 182.
©rafenljatnitfjen 131

Grimma 135. H8.
ȟben 98. 99.

Hagenau 1f)0.
$atberftabt 162.
fcafle 33. 88. 91. 162.
Hornburg 46. 53. 58,
fcammelburg 149. lfil lfifi.
$erjberg 148.
$of 110,

3feno 29. 43. 108. 109, HO, HL 112.

LLL 116. 121 1ÜL
güterbotf 13,

ftatya 112,
Hemberg 20.
JHtcbberg 1
Königsberg 101
J»oi$iDi& 129.
ftulmbadj 40.

Seidig 6.1128,414145.5160.

7A 81 90. 95. 112. IIS. 123. 128.

140. 142, 143, 163, lfil 165. Iii

180. 181
£eud)tenburg 111
ßobftet 61
Codjau 71 82,
Sudau 1 13. 35. 81
üübed 82.

SWagbeburg 49. 65. 66. 12L 169.
«Warburg 62.
^Hartenberg 196»

186

Driäregifter.

SHültjaufen 16JL
Stünden 98.
SRünfter 116.
SJtglau 188.

Naumburg 16JL lfifL
Keumarf 18L
SWtblingen 164.
9torb$aufen 28.

Dürnberg 53, 59. 94, 22. 108. 111
14H. 161.

Oclamflnbe 12L 132.

$ölbtfr 58.
$cag 63.
Pratau 13. 15.

»egenSburg IM. 166.
SHo&leben 131.

(Sagon 182.
©djafftaufm 159.
©djlcttau 3L 4L
©djmalfalben 46, 113. 128.

©cbneeberg 132,
©djffleintfr 89.
©omteroalbe 19. 22.
©peier 150.
©tolpen 3_L 90.
©tra&burg 122.

Sotgou 30. 4fi, 83. 123. 132, 15ß,
122.

«Im 122.

-

«adja 35.

»eimat 54. 122.
SBien 179.

©Ittenberg: «ufm©onb bor bem<Stfters
tffov 45. SMnbmübf 48. »ürget*
meiftergaffelB. £>anbmerf3ovbnungeii
M, $ofgeticb,t 73, ffilbtbov 25. 92,
{Reitfne^t be8 9tatb,3 25. Sfjov*
lnecf)t 75,

SBolfenbfittel IM. 125.

3erbft 19. 2JL 84.

jJerroitfitrfgilkr.

«gticoto, 3obaime* 113. H- J . 133,
IMberu«, StaSmnf 170.
«Ubtnu*, $etru* 173.
«lefitt«, Weranbtt 113.
Ämerbad), ©eit 22. 80. 149, 15Q, 151

m

Vmfborf, »iefo* 08.

Hmfteig, Qkorg 122.

Snbrei (6e|cr fn ©itten&erj) 62.

Hnljalt, ©ernljatb bon IM,

— , Sfitften bon 182.

— , SRargateib,e bon 13L 151.

«pet, gobann 13, Ii- IL 52. 59. 23.

81 lifL
Krnbt, $oulu* Iß.
«urifaber, Wargaretye 50.
Änrogalln«, Wtartyäu« 96. 117. 173.
«»>rer, 9Wic6,ari 159.

©a^offen, ftriebrio} 161 100.

© fi t e n f b t u n g , ßaurenriu« GS. 02. 108.

©ätntoalber, 3acob 118.

©albuän, Hnbrta* 5. 2. 9L

-, gtiebri^ 5.

— , Solpmne* 5.

— , Urban 5. 10. 13. 11 10. 19. 23.
2L3i.3152.Q5.62.GfL23.7-4.
Z5.ZSL8Q.81S3.81S2.fi2.2L
92. M. SKL 119. m 13!L 142.

Söart^et, Sellentin 2L iL

SBcbam, «Bolf 131 132.

©e^eim, Hermann 89.

©eljem, gtanj 152.

öelet, «Iprfjlian 30. 35. 53. QX

83 erger, SKorttn 133.
— , (bellen Wittoe) 133. LH
©ernbt, Hmbrofm* 8L
©ernt, ©regoriu* 110.
©eper, ßeonb,ütb 98. 99. 100. 151
©leb^atbt (€inbiinget) fiL 23.
108.

©od (anpet), gofcmn iL 42.
©Db,emu* («rat in OUtenBetg) 10. 48.
©ranbenburg, ©tfrfjof »ob 118.
— , TOorfgrof #on« bon 129.
©ronbt, griebrid) 23.
©raunfd)toeig, $einridj bon 151 158.

161. 125.
— , (bellen Söljne) lfil
©raunSborf, «lies 9L
— , «otborina 133. 131 139. 14Ö, 148.

166. 169. 175.
©reu, 3of>amt 152.
©rütf, Gregor 23. 122. 173.
— , e&riftlait 123.
©rücfin, bic alte 50.
Srunco, SKognui 35.
©runo (ein Cote[?J) 1 5L 51
SrufdjiuS, £a»bat 165. 162.
©fljdjer, SKotlb«* 56»
©ugen$agen,3otjannc« 1118,20.22.

2128.22.31 32.33-31 39.41

5158.QL61Q6.82.HLm

m hl im. m

— , (beflen ©öbntben) 30. 31
©ujer, SKarrtn 12£L

ttamerariu«, Soatfjitn 120.

188

«Berfonenregifter.

Ganifr 23.

eopell, M. 3L

ttapnio 56.

Kation, goljann 12L

«ort V. 83. 124. 164.

Semberg, ^einrieb oon iL

Sefariu«, fieonb>rb £,

tt^tiflionu«, (Eatyar 04.

(IJeön, $einri4 32.

Sonon, 3obanne8 182.

«onrab, 3o^onne« 135. 137. ÜL 143.

iü mim m

Corbatu*, Konrab 0. 22. 57, 5JL 50.

64. 25. 82. 86. 82. 22.
Sorbuft, ©uriciu* 156.
Cotnariu«, 3anu« 68, Ü2. 23. 26.
trofft, 3ob>nne« 152.
Sramer, SRictjael 02.
Gtobel, 2Rarcu3 17JL 1ZL
Gruciger, £üöpar42. 54. 62. 110. 11 1.

112. 134- 142. 154. 167.
«urio, ©eorg 134, IM. 158. 162. 163,

Sänemarf, ftönig Don 121.
Den, @<bbn (?) 12.
3>bene granj 73_
— , $an« (»Rettin) 10.
-, X^ilo 12, 3L 23.
Doljifl, $an8 Bon 37.
Dorothea (Wot^e wagb) 104.
Dreedensis, coneul 12. 2JL

Gberljort (?) 83.

— , »otentin 23.

Ggrauu«, Sodann ©iloto* 80.

(Jnglanb, König oon 121.

«rljatt, ©eorg HO. III, 112. Uli.

©ring, d^rijioöboru« 128.

8racb, »altb>far (f. Bad>i).
geltfirctj (»ouf*), go$. 102.
genb, SWetyior 53. 108. 119. 164.
gerbinanb, ßöntg IM.
gigenbon (SeUenbu*)» ttonrab 46.

&indet, ©eorg 180, 181,
görßer, 3ob>nn 85,
fjoj (»if4o| toen fterefptb) 143.
tfranfreid), «önig bon 124.
Sfrifein, Änna 14.
3rrifcf<be, «nna 35.
gtdftbel, »arbara 50.
— , ©lifabety 64.
— , ©ebajtian 50. 04- 164.

©eorgiu« (?) 12.
©effener, ßorenj 23.
©effinger, ($efft«flet) 46.
©iga», 3obonn 155. 167.
©lafr, ©afpar 132.
©brlifr, Wartin 46,
©oltfteön, ftütan 24.
©olfr, 9Rori& 43.

©o*mar, »alt^afar SO. 82. 28. 120.
138.

©reff, «bnftoöb 23-
— , 3oadjim 165. 123.
— , «Paul 123-

(brunenberg, granci&uä L
— , 3°f) amie $ 4.
©runer («runatti?» 46.
©rfinbain, «bt au 32.
©ubcmannton 16.
©uitelmu«, M. 162.

$aiberer, ©eorg ÜL

$ala, ©eorg 2L

$aloanber, ©regor 106.

$au*mann (?) 101.

— , Hicolau* 4- 12. 22, 34, 42. 55» 22.

$edelmann, Srtjarb 101.

$einrid) (Uortuiunu*) 176.

fceinfc, $aul 132.

— , Simon 108.

$elr, ©eorg (8otd>$emiu») 53. 100.
109.

Hertel, «alentin 153,
$ermann (?) 84.
Reffen, SBljitipp oon 45.

5Jkrfonenregiftei.

189

Reffen, ©ifabetlj von 125.
$efftnget («e|finger[?]) 46.
$inbetb>lfr, SBolf 180.
$ off man, fcteronttmuS 159.
$unb, 3ood(im 40.
&btti<$, SBenbel 121.

#eti<!o, Seit IM.
Sljene, £nn§ ton HL
3oa$imuS (?) 40,
3ob,onn (?) 13. Ii.
- (?) iL

3 o n a« , 3uftu* LL 32, 22. 28. lütULL
132, 142. ISO. im. loa. ibs.

— , (befielt Btou) 02,

ffäfet (f. Cefotiu»).

ffanncgtffet, bet alte Qfi.

ff arg, (Beotg 132.

ff a rtftobt, Hnbt. 5L

ffadjtat («fider in Wittenberg) 12L

ffarpopljetu«, (Stifabetb, 20,

— , TOattito? 2JL

ffetften, t>ototb> HL 122. 121.
— , $an8 3L 10L 102. 123.
— , (btfttn Sdjtoefler) Jo8.
ffertoifrin, $anna 5JL
Deuting, Cafeat «Ib. 35.
ftting, 3Reltb>t HL
Klug, 3ofet»b, IL 2a
ffnob, «Paul 19. 133.
ffotl/afe, $an8 130.
ff oppftebn, ffiofa t>on 33.
ff tarnet, 9Rid>aet 35.
Ätanadj, Sufa« (b. «.) 48. 108. 122.
125.

— , fiufa« (b. 20 J.

Urfula 123.
ff tappt, (Sfajciftopb. 0.
— , fctetontimu« 9. 40. 2L 24.
ffreffin, eiifabetb, OL
Ätüget, 2)ototf)ea 35. 32. (Cgi. Äerften.)
— , ©regot 33.
— , ffatyatina 22,
— , Utfula 30.

S»agu8, Sonrab 105. 10L 112.

Safan, Dtoalb 145.

fiemniu«, Simon 1-36.

Set) in (uon Salle) 52.

Sinbemann, (Safpar 117.

ßinbenau, $auf 24. 25. 28, 50, 5L

Söfflet, 3ob>nne8 165.

fiongicampianu*, 3otjanne8 ^fi.

Söget, SKartb/« 23.

Sottet, 3M$iot IL

So», »attb>fat 22. 32. 32. 4L 52.

— , Wofa 32.

Sudo, 3ob>nne3 40.

Subetoig, Dr. 142.

Sufft, 3ob>itnc« iL 42. 03. 124.

Sut$et, SRattin 2. 3. 4. 5. 0. 9. iL

15.12.12.20.22.24.25.20.22.

2a.29.30.3L 33.35.30.32. 39.

4L42.43.45.40.4Lia.49.50.

5_L52.5JL50.52.58.59.0L03.

fi4. 07. 79. 85. 86. 88. 91. 98. 100.

104. 102. 1LL 112. 1LL IIB. 112.

121. 122. m. 121 125. l'j». 129.

m m 133. 135. 130. 132. 138.
142. 143. 141. 147. 148. 149. 151.
152. 153, 154. 100, 103. 120. 171.

122. 120. 122. 122. 180. 102. 183.
(bellen Botet) 80,

— , (beflen örtou) 15, 4L 50, 52, 00. 104.

m 133. 120.
— , (beflen ßinbet) (SlifoBetr) 17.20.42.

SJtagbalena 00.

aflagbalena (?) 84.
SRajot, ©eotg 10. 120. 180.
Sttainj, «ifcfjof t»on 2L 128.
SWantet, Sodomie» 10, 10, 3L 32, 35

CO. 61. 82. 156. 157.
— , (beflen So^n) 3_L
— , (beflen lobtet) <Eltf abct^ 00. OL
SMatceUu«, goljanne« 154,
Diatgatetbe (Stattljaltetin bet Weber,

lanbe) 87.
aRartini, SRicolau* 130,

190

^erfonenregifter.

Käufer, «onrob 23. 82, 98,
SKetHenburg, fcerjog oon 1£3,
SKebler, Kicotau« im LLL
9Rei&en, öiftbof bon ii. 162, 1B3.
SReJan<btbon, $bUiW L 2. 2. IL 27..

ü2.Ü3.1ii2iL7^7^.85,aß,8a.
02. lQL 102. 104, 102. 109. HD,
LLL 112. 113. Iii. LL6. 112. 135,
IM- Iii» 112. LLL Iii. 145, 112.
148. HS. 150. 153. 154, 158, 160.
lfiL 166, 120. 176, 172, ISO, 1SL

— , (befien fftou unb JHnbet) 117.

«Ketlerftabt, «alentin 16, 12. 22.

Steiger 162.

SKentu«, 3ufhi* 52. Iii.

SRerfebutg, »ifdjof oon 162.

SRefrftfj, £>an* 45. 65» 66, 03. 92»

— , 3ofeob lfi8, 122. 122»

Weobeburgf , $tob 12L

-, 3ofepb 12L

-, fltboriuS 120. 123, L2i» 125. 128»

129. LLL 132. IM,
— , — (befien WUttat) 176.
SReber, 3ob>nite* 159. 162.
— , 3ob>nne3 $einrtä) 19L
SR Hau, ©trn^oTb oon 118.
Wiüd), 3acob 26,
— , 3obocu« 168,
IRodjau, 3Rargaretye oon 30»
3Rorbeifen, Ulritf) 162. 120.
SRnlöfort, $crmann 55. IM 115.
Sßflnfterer, ©ebotbui 10. 27, 3L, 33.

37, 40. 43. 59. 73. 81. 89. 94. 1 17.

118 U5.
— , (bellen ftinbex) LLL
Wanfter, %t)omad 80.
Wulicf), Tregor 91» 92. 95. 96,

-, gocob in.

SRufa, ttntoniu* LLL 112. LLL
SRnconiud, gtfebrieb, LLL
Wo (au, Wtcfjoel öon 155,

»otter, Seonborb 34. 29. 85. 82»

hattet, Seont)orb, (befien ©ifjne) grieb-

ri<6, Soffanneft unb fieonbarb Z9»
»ouraortf, $eter oon 104. 127.
»eanber, Sodann 2. SIL
ftlcolauft (?) 123,
9t t med, Hnbrea« 18,
— , «nna 18.
— , »arbara 23.
— , (Beorg 18, 20.
— , 3obanne8 12.
9time<fin, bie alte 146,
9tobu«, $teronbmuJ 128, 165.

öcolampabiul 45.
Öber, $ieronbmu* LÜH.

^ouli.eenebift 33. 43. 45, 54. 67. 23.

89. 122. 13L .
— , Cuobrofone 127,
$autu8 (9rcbifiet in 8«&f») 46.
$e(licanu*, Conrab 26,
$eter («mt»fttjtet&et) 5JL 56.
jjeter («o.bfc$.ji<bt) 26, 27, 30,
^fefftnger, 3o$anne* 19, 2J,
$fflfcner, öarbara 128,
$bilibpi, SKattbia* L 2.
$inbar, übt* 3L
^injelt, 9tico.au« 19.
$iftoriu«, 5riebri(b 92.
$lateanu8, $ettu» 128,
5ßoocb, «nbrea* 2, 176.
Bommern, Wargaretba oon 93.

JRafreberger, 3Rattb,äu* 17B.
9tei(b, «eorg 5L
{Rei^itt, bie 5L
neiebenbaä), «nna 108,
— , ßonrab 108.
-, 3obann IM
— , tboma* 84,

— , $bilipb 20. 23. 65. 66, 23. 74. 80.

99. 108, 123,
«einbolt, Siicolau» 131. 159. 183.
SKeinide, 3obann 125,

^erfonenrffllfter.

191

tteuter, «mbrofta*. 125.
-, ftUtan 23.
— , — (belfcn Stau) 23,
— , gBafynrga 125.
föfjato, QJeorg 155.
— , 3ob>nn 134,
fö^ettcul, goadjira 159.
Witter, $an* 23.

JRörer, «eorg Iii 10,13,1^11
20. 24, 26. 28. 29, 33. 35, 36. 39.
42.4^44.45,47.48.49,50,51,
53.56,58.59,60.61,62.63,64,
60. 6Z. 12. 24. 25. 29, SQ. 85. 03.
94, m 128, 146. 150. 151, 152.
158. 165, lfiL 120. 12L 126. 122.
128.

— , fcantta 13, 2L 42.

— , SRagbaleita 34. 38.

— , $aut 8. 44. 45,

— , Stefan 8.

kommet, $etet 32.

9Rot$, Urfula 30. 3L 35.36. 140. 128.

{Rubel, gobüiwe» 169.

Wubolf, Rfcolau* 128. 179,

©adjfen, ftrtebrtdj HI. oon 70, 2L

12L

-, ©eorg »oit 19, 50. 54. 54, 125. 143.

— , (bellen 6o$n) got)atin 125.

— , fteinridj tooit 122.

— , gob,ann bet Sefl&ttbige »on 45. 54.

— , gob,ann griebrid) Don 63. 140. 149,

— , 9Rorifc tum 162.

©abolet 130.

©angiter, Saltyafar 10L

— , «^tijlort 1ÜL 105. 1ÜL 125. HÜ.

142.
-, $eter 101
©djoberoalt, Ämta 23.
©djend, gacob 133.
©djerfftn, I^omo* 84.
©djtrlenfr, tttcolau* IL 20.
©djltebnerin, bie 6.
©djmtbel (?) 165.

©djober* (6obn) 10,

— (lobtet) 10.
Scholl, ©em^otb 159.
©djott, Doöib 23.
©djtantm, d^rtftort 165. 466.
©djurff, ffagufttn 63.

— $ieroitt)tnni 82. 89. 95, 112, 162,
©djujjenmelfter 5, 25,

©ettj, $eter 104.

©e^tet, gacob 134.

©iber, Vbam 150. 155,

6 tief tu«, ftirtyotoin&nS OL

©illton (fcubtntann) IQ.

©ittopiiti, ©tmon 139. 142. 149. 150,

155. 18L
Singet, Xb>maft 88.
©oranuft, ßonrentiu* 34. 91,
©palattn, Georg 22. 29. 36. 50. 5L

54. 69, 20. 113. 129. 122. 128.
©tallmetfterin 56,
©tard, gobanne* 102,

©teptyatt (»Met in Oltttnbete) 40.

©tifel, ffltidjael 36.

©Hgel, gob>mt 158, 159, lßL

©todmonn, Dr. 23.

— , (bellen ffrou) 139,

— , $einrid) 139.

©traudj, fcaülb 108.

— , SaurentiuS 108.

©tuter, SBaltyafat 4L

Xauben^eim, $anS Don 45.

Zeubev, TOidjael 12L

Xeutlebeit, üofpar oon 53. 23.

Storno* (?) 62.

Xbormanit, Safpar 118,

— , <8eorg 103. 112.

tb^m, «eorg IM 167. 169. 120. 124.

Ulm, go$aim ttottrab bon 182.

SBarfj«, ©altfafar 35, 113.
«alenttn (?) 12.
»elcurto 149,

192

<ßer|onenregifhr.

Senator, $eratann 170.

Situ« (?) 196.

Sögel, 8artyotomaul 43.

«Salbuf, «Wort 109. 130. 136.142.
143.

— , ©olfgang 90. 107. 108.
©ei«, $attf 20. 27.
ffieifjenbad), SBolf Oon 37.
SBelbenbingen, Sodann $eitmdj 159.
»eilet, $teronbrau« 111. 122. 123. 124.
137.

SBetnet, fciermujmu» 26. 35.

©ilb, ©tetfan 4. 12. 19. 37. 51. 55.

75. 131. 146.
— , (bellen Stau) 19. 37. 40. 73.
©iIbe,©imon 148. 153. 154. 155. 156.

158. 159. 160. 162. 163. 164.
«tm$eim, «ett 117. 119. 150.
SBinfeenbetger, 3ob>nn 35.
üöürtenberg, $er$og toon 67.

3orn, $ieronamuS 90.
Sulftborff, gtana 23.
— , Ott 23.
dtoingti, Utri$ 45.

»tud uon 3uliut TOÄfet in Setyä'ö

Digitized by Google

This book is a preservation photocopy.
It was produccd on Hammcrmill Laser Pnnt natural white,
a 60# book weight acid-frec archival paper
which meets the requirements of
ANS/NISO Z39.48-1992 (permanence of paper)

Preservation photocopying and binding
by

Acme Bookbinding
Charlestown, Massachusetts
B
1997